इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विश्वरूदर्शन नावाचा अकरावा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
अध्यात्माची तुम्ही कथिलि जी परमगुह्म गोष्ट
अनुग्रहित मी, मोह मनातिल झालासे नष्ट १
कमलपत्रनेत्रा, जे मजला ऐकविले तुम्ही
जीवांची उत्पत्ति, विलय अन महानता तुमची २
हे पुरूषोत्तम रूप ईश्वरी तुमचे जे वर्णिता
पाहु इच्छितो ते, परमेशा, समक्ष मी आता ३
प्रभो, शक्य हे असेल तर ते रूप दाखवावे
दिव्य आणि अविनाशी रूपामधि दर्शन मज द्यावे ४
श्री भगवान म्हणाले‚
पहा अर्जुना, नाना रंगी, विविध आकारांची
शेकडोच का सहस्त्र ऐशी ही रूपे माझी ५
आदित्य, वसु अन् रूद्र, अश्विनी आणि मरूत्गण
पहा आज तू या सर्वांना दुर्लभ हे दर्शन ६
गुडाकेश, हे विश्व चराचर अन् जे जे वांछित
ते ते सारे एकत्र पहा या मम देहात ७
परंतु दिसणे दृष्टिस तुझिया अशक्य हे पार्थ,
म्हणुनी देतो दृष्टि दिव्य बघण्या मम सामर्थ्य ८
संजय म्हणाला
हे राजा, इतके बोलुनि मग योगेश्वर हरिने
विश्वरूप अपुले दाखविले पार्थासी त्याने ९
त्या रूपाला असंख्य तोंडे, नेत्रही अनेक
दिव्य आयुधे, अन् आभरणे अद्भुतशी चमक १०
विश्वमुखी त्या अनंत देही अनेक आश्चर्ये
दिव्य सुगंधी लेप, सुमनमाला नि दिव्य वसने ११
तेजस्वी कांती ऐसी त्या महान शक्तीची
हजार सूर्यांच्या तेजाहुनदेखिल जास्तीची १२
दिव्य अशा त्या रूपामध्ये पार्था ये दिसुन
विभागलेल्या विश्वाचे होउनि एकीकरण १३
शीर्ष नमवुनी वंदन करूनी मधुसूदनाला
चकीत अन् रोमांचित अर्जुन मग वदता झाला १४
श्रीकृष्णा, देही तव दिसति मजसि सर्व देव
कमलस्थित ब्रम्हाही जो देवांचा अधिदेव
प्राणिमात्र सारे दृग्गोचर होति एकसाथ
वासुकीसम दिव्य सर्पही साधूंसमवेत १५
अनेक बाहू, उदर, आनने, अनेक चक्षूही
सर्वतोपरी अनंत ऐसे रूप तव मी पाही
अंत, मध्य वा आरंभ कुठे तुझिया रूपाते
हे विश्वेश्वर, मज उमगेना कुठे पहावे ते १६
प्रदीप्तअग्नी अन् सूर्यासम अपार तेजस्वी
किरिट, गदा अन् चक्र धारिलेली तुमची हि छवी
साहु न शकती नेत्र प्रखरता रूपाची तुमच्या
तरी पाहतो जिकडे तिकडे तुम्हास, परमेशा १७
परब्रम्ह जे जाणुन घ्यावे असे मला वाटते
ते तुम्हीच अव्यय नि सनातन पुरूष मला गमते
शाश्वतधर्माचे रक्षकही तुम्हीच, भगवंता
समस्त विश्वासाठि तुम्हाविण नाहि कुणी त्राता १८
विनारंभ, मध्यान्ताविरहित, अनंतबाहु तुम्ही
चंद्रसूर्य हे नेत्र जयाचे आणिक मुख वन्ही
अती प्रखर तेजाने त्यांच्या विश्वा तापविता
अनंत शक्तिमान असे, भगवंता, मज दिसता १९
पॄथ्वी आणि आकाशातिल अंतर आणि दिशा
सर्व टाकले व्यापुन केवळ तुम्हीच, परमेशा
रूप भयंकर तव हे अदभुत प्रचंड अन् उग्र
पाहुन झाले त्रिलोक भयभित आणि गलितगात्र २०
देवांचे समुदाय तुमच्या ठायी प्रवेशती
भ्यालेले कुणि हात जोडुनी तुम्हाला प्रार्थिती
स्वस्ति, स्वस्ति करीत आणिक इतरहि स्तोत्रानी
तुमच्या स्तवनी रत झाले हे किती ऋषी अन् मुनी २१
रूद्र, वसु, आदित्य, साध्यगण अन् अश्विनिकुमर
तसेच विश्वेदेव, मरूत्, सुर, पितर, यक्ष, असुर
गंधर्वादिक सिध्दिदेवता अचंभीत होउनी
स्तब्ध राहिले विस्मयपूर्वक तुम्हां अवलोकुनी २२
अनेक डोळे, मुखे, भुजा, अन् मांडया, अन् पाय
विशाल पोटे कराल दाढा, रूप महाकाय
भयव्याकुल झाले सारे हे त्रिलोकातले वासी
माझी पण झालेली आहे स्थिति त्यांच्याजैसी २३
आकाशा जाउन भिडलेले अनेक रंगाचे
जळजळीत नेत्रांचे आणि उघडया तोंडाचे
स्वरूप तुमचे पाहुनि ऐसे, हे विष्णूश्रेष्ठ,
सुटला माझा धीर जाहली शांतीही नष्ट २४
प्रलयाग्नीसम तोंड आणखी दाढा विक्राळ
पाहुन अस्वस्थच मी झालो आहे गोपाळ,
डळमळीत झाले मन मजशी ना कळतात दिशा
प्रसन्न व्हा अन् कॄपा करा मजवरती, जगदीशा २५
धृतराष्ट्राचे पुत्र आणखी महीपालहि इतर
भीष्म, द्रोण अन् कर्णासह किति आमुचेही वीर २६
शिरले तुमच्या विक्राळ मुखी अन् मजला दिसली
दाढांमध्ये कित्येकांची शिरे चिरडलेली २७
लोट नद्यांच्या पाण्याचे जैं सागरात शिरती
तसे वीर हे तुमच्या जळत्या मुखि प्रवेश करती २८
ज्वालेमध्ये जळण्यासाठी पतंग घुसतात
तसे मराया लोक भराभर मुखि प्रवेशतात २९
हे विष्णू, प्रज्वलित मुखांनी गिळता सर्वांना
जिभल्या चाटित ज्वालांच्या तुम्हि उग्र तळपताना ३०
वंदनपूर्वक प्रार्थितो तुम्हा, प्रसन्न तुम्हि व्हावे
उग्रस्वरूपी कोण आहा ते मजसी सांगावे
ही तुमची जी करणी आहे, मजला ना कळते
आदिपुरूष तुम्हि तरि उत्सुक मी तुम्हा जाणण्याते ३१
श्री भगवान म्हणाले‚
मी संहारक काळ आहे रे सार्या विश्वाचा
आलो येथे विनाश करण्याला या लोकांचा
तुझ्याविनाही होणार आहे सर्वांचा नाश
दोन्ही सैन्यामधले योध्दे मरतिल हे खास ३२
तेव्हा, पार्था ऊठ आणि कर यशासाठि युध्द
जिंकुन शत्रूना भोगाया राज्य समृध्द
मम इच्छेने पूर्विच यांचा मृत्यु असे झाला
निमित्त केवळ व्हायचे असे, सव्यसाचि, तुजला ३३
द्रोण, भीष्म अन् जयद्रथासह कर्ण आदि वीर
आधीच मी मारले तयां तू लढुनी वधी सत्वर
नकोस होऊ व्यथित तयांस्तव, मार संगरात
शत्रूवरती विजय मिळवशिल तू या समरात ३४
संजय म्हणाला‚
ऐकुनी कृष्णाच्या बोला मग पुन:पुन्हा वंदुन
सद्गदित कंठाने बोले भयभितसा अर्जुन ३५
अर्जुन म्हणाला‚
हृषिकेशा, जग होते आनंदित तुमच्या कीर्तनी
आणिक भारून जाते तुमच्यावरल्या प्रीतीनी
सिध्दपुरूषगण इथले सारे करति तुम्हा नमन
राक्षस पळती सर्व दिशांना तुम्हाला भिउन ३६
ब्रम्हाहुनिही श्रेष्ठ असे तुम्हि आहात निर्माते
महात्मना, मग कां न करावे वंदन तुम्हांते
अनंत देवा, अधिदेवा, तुम्हि आधार जगतासी
सत्यअसत्यापलीकडिल तत्वहि तुम्ही अविनाशी ३७
पुराणपुरूषा, आदिदेव तुम्हि, जगतास्तव आश्रय
तुम्ही ज्ञान अन् तुम्हीच ज्ञानी, परंज्ञाननिलय
अनंतरूपे, हे परमेशा, जगत् तुम्ही व्यापिले
सर्व विश्व हे केवळ तुमच्यावरती आधारिले ३८
तुम्हीच वायू, यम, अग्नि, जल, तुम्हिच चंद्रमा तो
प्रजापती ब्रम्हा प्रपितामह तुम्हास मी वंदितो
वारंवार नमन करूनीहि नमितो पुन:पुन:
सहस्त्रशा: वंदन चरणाशी तुमच्या, नरोत्तमा ३९
समोरूनी, मागिल बाजूनी, सर्व दिशांकडुनी
नमस्कार माझा तुम्हाला हृदयांतरातुनी
असिम, विक्रमी, शक्तिमान तुम्ही, तुम्हि अनंतवीर्य
सर्वव्यापि तुम्हि, तरी जाणवे तुम्हीच ते सर्व ४०
महिमा तुमचा न जाणुनी संबोधी एकेरीने
‘कृष्ण, यादवा, सख्या’, साद मी घालीतसे सलगीने ४१
प्रेमापोटी वा चेष्टेमधि घडवियली घटना
एकांती वा परिचितांसवें केली अवहेलना
खानपान, परिहार, वा शयन अशा कितिक समया
ओलांडलि मर्यादा मी, मज, प्रभो, क्षमादान द्या ४२
चराचरांच्या या सॄष्टीचे तुम्ही जन्मदाते
गुरू गुरूंचे तुम्हीच देवा, परमपूज्य सॄष्टिते
बरोबरीचा दुजा न कोणी, ना कुणि समरूपी
अशक्य कोणी श्रेष्ठ तुम्हाहुन असणे त्रैलोक्यी ४३
म्हणुनी तुम्हा वंदन करतो, पूजनीय भगवंत,
कॄपा याचितो, अष्टांगाने घालुनि दंडवत
पुत्रासि पिता, मित्रासि सखा, तसे प्रिय प्रियासी
करति क्षमा तद्वत् तुम्हि द्यावे क्षमादान मजसी ४४
कधि न पाहिलेले मज झाले विश्वरूपदर्शन
आनंदित त्यामुळे तरीहि भयव्याकुळ मम मन
जगदाधारा, प्रसन्न व्हा, व्हा पुनरपि अवतीर्ण
आपुल्या भगवदॄपाचे मज देण्याला दर्शन ४५
सहस्त्रबाहो, करा एवढी मम इच्छापूर्ती
दर्शवा किरिट, गदा, चक्रधर, चतुर्भुजा मूर्ती ४६
श्री भगवान म्हणाले‚
प्रसन्न होउन तुजवर, पार्था, दर्शन तुज दिधले
मम योगाच्या सामर्थ्याने अघटित मी घडविले
कुणा न दिसते असे विश्वरूप तुजला दर्शविले
आद्य, अनंत अन् तेजोमय मम रूप तुला दाविले ४७
श्रेष्ठ कुरूवीरा, तुझिया आधी कुणीच ना पाहिले
जगड्व्याळ हे विश्वरूप मम जे तुजला दिसले
अशा स्वरूपी इहलोकासी दुर्लभ मज बघणे
यज्ञाने, वेदाध्ययनाने, तप वा दानाने ४८
घोर रूप मम पाहुनि पार्था, घाबरू नको तू
अथवा चित्ती व्यथित होउनी गांगरू नको तू
भीति सोडुन शांतपणाने रूप पुन: ते पहा
दर्शन माझे पुनरपि करूनी स्वस्थ चित्त तू रहा ४९
संजय म्हणाला‚
वासुदेव अर्जुनासि ऐसे आश्वासुन बोलले
आणि आपुले घोर रूप त्या पुन्हा दाखविले
नंतर भगवंताने पार्था दिला धीर खूप
आणि दाविले आपुले प्रेमळ करूणाकरि रूप ५0
अर्जुन म्हणाला‚
हे जनार्दना, पाहुनि तुमचे मनुषरूप सुंदर
शांतचित्त होउनि मी आता आलो भानावर ५१
श्री भगवान म्हणाले‚
आता दाविले रूप तुला ते अतिदुर्लभ असते
देवांनाही दर्शनाचि त्या आकांक्षा असते ५२
माझे दर्शन झाले तुज जे प्राप्य न कोणाही
वेदाध्ययने, दानाने वा तप करण्यानेही ५३
मला असा पाहणे, जाणणे, मम अंतरि येणे
संभव केवळ माझ्यावरच्या अनन्य भक्तीने ५४
नि:संगपणे भक्तीपूर्वक कर्म करी मजकरिता
अन निर्वैरी मन ज्याचे त्या त्वरित ये मज मिळता ५५
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विश्वरूपदर्शन नावाचा अकरावा अध्याय पूर्ण झाला.
३० एप्रिल, २००९
२९ एप्रिल, २००९
दहावा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विभूतियोग नावाचा दहावा अध्याय
महाबाहु पार्था तू असशी माझा प्रिय मित्र
म्हणुनि सांगतो तुझ्या हितास्तव परंज्ञानसूत्र १
कळलो नाही मी देवाना वा महर्षिंनाही
मूळ मीच सार्या देवांचे आणि ऋषींचेही २
मज अजन्म अन् अनंत जाणी जो नर निर्मोही
मी जगदीश्वर कळते ज्या तो पापमुक्त होर्इ ३
मति, ज्ञान, संशयनिवॄत्ती, क्षमा, सत्य, निग्रह,
सुखदु:ख तसे जननमरण अन् भय, निर्भय भाव, ४
समत्वबुध्दी, तृप्ति, अहींसा, तप अन् दातृत्व,
यश, अपयश या सार्यांचा हो माझ्यातुनि उद्भव ५
चार महर्षी अन् सप्तर्षी तसे मनुसमष्टी
या सार्यांना जन्म मजमुळे, अन् त्यातुन सृष्टी ६
माझ्या कर्मांवर, सामर्थ्यावर धरि विश्वास
तो होतो ममभक्तिपरायण कर्मयोगी खास ७
उगमस्थान मी अन् सार्यांचा माझ्यातुन उपज
बुध्दिवंत हे जाणुनि भजती भक्तीपूर्वक मज ८
चित्त मजमधी गुंतवुनी ते परस्परा सांगती
भक्तिपूर्वक मजविषयी, अन् सदा त्यात रमती ९
प्रेमाने मम सेवेमधि जे योगी भक्त गर्क
त्यांना मी मजकडे यायचा दावितसे मार्ग १०
त्यांवरती अनुकंपा म्हणुनी तदंतरी जातो
ज्ञानाच्या तेजाने तेथिल अंधारा हटवितो ११
अर्जुन म्हणाला‚
अजर, अमर, आदिदेव, दिव्य तुम्हि आहा सर्वव्यापी
परब्रम्ह तुम्हि, परमात्मा तुम्हि, परमधामही तुम्ही १२
ऋषी असित, देवल, देवर्षी नारद, व्यासमुनी
असेच म्हणती आणि ऐकतो तुमच्याहीकडुनी १३
सत्य हेच मज मान्य, केशवा, तुम्ही सांगता ते
व्यक्तिमत्व तुमचे ना माहित देवदानवाते १४
भूतमात्र निर्मिता सर्व तुम्हि जगत्पती माधवा,
तुम्हास अंतर्ज्ञाने कळते तुम्ही कोण, देवा १५
कळल्या ज्या तुम्हा, सांगाव्या मजला मधुसूदन,
प्रवृत्ती तुमच्या ज्यायोगे राहता जग व्यापुन १६
कसे करावे चिंतन, तुम्हा कसे आळवावे?
मज सांगा कुठकुठल्या रूपे तुम्हा ओळखावे? १७
आपुल्या शक्ती आणि महत्ता सांगा विस्तारून
अमृतमय तव बोल ऐकण्या आतुर मम कर्ण १८
श्री भगवान म्हणाले‚
हे कुरूश्रेष्ठा, तुला सांगतो ठळक तेवढया शक्ती
विस्ताराला अंत न माझ्या अशि माझी प्रवृत्ती १९
मीच अंतरात्मा आहे या ब्रम्हांडातिल भूतांचा
कुंतिसुता मी आदि, मध्य मी, आणि अंतही मी त्यांचा २०
मी आदित्यांतिल विष्णू, अन् सूर्य तेजपुंजांमधला
वार्यांमधला मरिचि मी, तसा शशांक नक्षत्रांमधला २१
वेदांमध्ये सामवेद मी, देवांमधला देवेंद्र
इंद्रियांमधे मन, अन् भूतांतिल जीवाचे मी केंद्र २२
रूद्रगणांचा मी शंकर, अन् यक्षांमधला कुबेर मी
अष्टवसूतिल पावक मी, अन् पर्वतातला मेरूहि मी २३
पुरोहितांतिल मुख्य म्हणति ज्या तो आहे मी बॄहस्पति
सेनानींमधि कार्तिकेय मी, जलाशयांमधि सरित्पती २४
महर्षींमधी भृगु ऋषी मी, ध्वनींमधिल मी ॐकार
यज्ञांमधला जपयज्ञ, तसा अचलांमधला हिमाचल २५
वृक्षांमध्ये वटवृक्ष, आणि नारद देवर्षींमध्ये
गंधर्वांमधि चित्ररथ, तसा कपिलमुनी सिध्दांमध्ये २६
सागरातुनी निर्मिति ज्याची तो अश्वांतिल उच्चश्रवा,
हत्तींमधि ऐरावत, तैसा नराधीप मी मनुज जिवां २७
शस्त्रांमध्ये वज्र, तसा मी कामधेनु गायींमध्ये
जीवनिर्मितीमधि मदन मी, अन् वासुकी सर्पांमध्ये २८
नागांपैकी अनंत मी, अन् पाण्यासाठी वरूणहि मी
नियमनकर्ता यम मी आणिक, पितरांमधला अर्यम मी २९
नियंत्रकांतिल काळ मी, तसा दैत्यांमध्ये प्रल्हाद
पशूंमधी मी सिंह, आणखी पक्षिगणांमधला गरूड ३०
वेगवान वारा मी, आणि शस्त्रधरांमधि दाशरथी
मत्स्यांमधे मकरमत्स्य, अन् सरितांमध्ये भागिरथी ३१
सृष्टीचा आरंभ, अंत, अन पार्था, मीच असे मध्य
विद्यांमधि अध्यात्म मीच, अन् वादींमधला मी वाद ३२
अक्षरांतला ‘अ’कार मी, अन् समासांतला मी द्वंद्व
अक्षय ऐसा काल मीच, अन् ब्रम्हदेव मी चतुर्मुख ३३
सर्वांसाठी मी मृत्यू, अन् येणार्यांस्तव जन्महि मी
श्री, कीर्ति, वाचा, बुध्दी अन् धृती, श्रुती, नारींमधि मी ३४
स्तोत्रांमधला बृहत्साम मी, अन छंदांमधि गायत्री
मासांमधला मार्गशीर्ष, अन् ऋतूराज जो वसंत मी ३५
कपटींसाठी द्यूत मीच, अन् तेजस्वींचे मी तेज
व्यवसायांतिल यशही मी, अन् बलवानांचे मी ओज ३६
वृष्णींचा वासुदेव मी, अन पांडवामधे धनंजय
मुनींमधी मी व्यासमुनी, अन् कवींमधी शुक्राचार्य ३७
दण्डकांतला दंड मी, तसा विजिगीषूंमधली नीति
गुपितांमध्ये मौन मीच, अन ज्ञानींमधली विज्ञप्ती ३८
आणि अर्जुना मीच आहे रे बीज भूतमात्रांचे
माझ्याविरहित असे कुणिहि तुला न आढळायाचे ३९
ना गणती अन् अंतहि नाही रे माझ्या रूपा
तुज सांगितली ती तर केवळ थोडीच, परंतपा ४०
सुंदर अन् तेजस्वी ऐशा ज्या सार्या गोष्टी
तेजाच्या ठिणगीतुन माझ्या त्यांची उत्पत्ती ४१
तरी अर्जुना, हवे कशाला हे विस्तृत ज्ञान
राही माझा सूक्ष्म अंश या जगता व्यापून ४२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विभूतीयोग नावाचा दहावा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विभूतियोग नावाचा दहावा अध्याय
महाबाहु पार्था तू असशी माझा प्रिय मित्र
म्हणुनि सांगतो तुझ्या हितास्तव परंज्ञानसूत्र १
कळलो नाही मी देवाना वा महर्षिंनाही
मूळ मीच सार्या देवांचे आणि ऋषींचेही २
मज अजन्म अन् अनंत जाणी जो नर निर्मोही
मी जगदीश्वर कळते ज्या तो पापमुक्त होर्इ ३
मति, ज्ञान, संशयनिवॄत्ती, क्षमा, सत्य, निग्रह,
सुखदु:ख तसे जननमरण अन् भय, निर्भय भाव, ४
समत्वबुध्दी, तृप्ति, अहींसा, तप अन् दातृत्व,
यश, अपयश या सार्यांचा हो माझ्यातुनि उद्भव ५
चार महर्षी अन् सप्तर्षी तसे मनुसमष्टी
या सार्यांना जन्म मजमुळे, अन् त्यातुन सृष्टी ६
माझ्या कर्मांवर, सामर्थ्यावर धरि विश्वास
तो होतो ममभक्तिपरायण कर्मयोगी खास ७
उगमस्थान मी अन् सार्यांचा माझ्यातुन उपज
बुध्दिवंत हे जाणुनि भजती भक्तीपूर्वक मज ८
चित्त मजमधी गुंतवुनी ते परस्परा सांगती
भक्तिपूर्वक मजविषयी, अन् सदा त्यात रमती ९
प्रेमाने मम सेवेमधि जे योगी भक्त गर्क
त्यांना मी मजकडे यायचा दावितसे मार्ग १०
त्यांवरती अनुकंपा म्हणुनी तदंतरी जातो
ज्ञानाच्या तेजाने तेथिल अंधारा हटवितो ११
अर्जुन म्हणाला‚
अजर, अमर, आदिदेव, दिव्य तुम्हि आहा सर्वव्यापी
परब्रम्ह तुम्हि, परमात्मा तुम्हि, परमधामही तुम्ही १२
ऋषी असित, देवल, देवर्षी नारद, व्यासमुनी
असेच म्हणती आणि ऐकतो तुमच्याहीकडुनी १३
सत्य हेच मज मान्य, केशवा, तुम्ही सांगता ते
व्यक्तिमत्व तुमचे ना माहित देवदानवाते १४
भूतमात्र निर्मिता सर्व तुम्हि जगत्पती माधवा,
तुम्हास अंतर्ज्ञाने कळते तुम्ही कोण, देवा १५
कळल्या ज्या तुम्हा, सांगाव्या मजला मधुसूदन,
प्रवृत्ती तुमच्या ज्यायोगे राहता जग व्यापुन १६
कसे करावे चिंतन, तुम्हा कसे आळवावे?
मज सांगा कुठकुठल्या रूपे तुम्हा ओळखावे? १७
आपुल्या शक्ती आणि महत्ता सांगा विस्तारून
अमृतमय तव बोल ऐकण्या आतुर मम कर्ण १८
श्री भगवान म्हणाले‚
हे कुरूश्रेष्ठा, तुला सांगतो ठळक तेवढया शक्ती
विस्ताराला अंत न माझ्या अशि माझी प्रवृत्ती १९
मीच अंतरात्मा आहे या ब्रम्हांडातिल भूतांचा
कुंतिसुता मी आदि, मध्य मी, आणि अंतही मी त्यांचा २०
मी आदित्यांतिल विष्णू, अन् सूर्य तेजपुंजांमधला
वार्यांमधला मरिचि मी, तसा शशांक नक्षत्रांमधला २१
वेदांमध्ये सामवेद मी, देवांमधला देवेंद्र
इंद्रियांमधे मन, अन् भूतांतिल जीवाचे मी केंद्र २२
रूद्रगणांचा मी शंकर, अन् यक्षांमधला कुबेर मी
अष्टवसूतिल पावक मी, अन् पर्वतातला मेरूहि मी २३
पुरोहितांतिल मुख्य म्हणति ज्या तो आहे मी बॄहस्पति
सेनानींमधि कार्तिकेय मी, जलाशयांमधि सरित्पती २४
महर्षींमधी भृगु ऋषी मी, ध्वनींमधिल मी ॐकार
यज्ञांमधला जपयज्ञ, तसा अचलांमधला हिमाचल २५
वृक्षांमध्ये वटवृक्ष, आणि नारद देवर्षींमध्ये
गंधर्वांमधि चित्ररथ, तसा कपिलमुनी सिध्दांमध्ये २६
सागरातुनी निर्मिति ज्याची तो अश्वांतिल उच्चश्रवा,
हत्तींमधि ऐरावत, तैसा नराधीप मी मनुज जिवां २७
शस्त्रांमध्ये वज्र, तसा मी कामधेनु गायींमध्ये
जीवनिर्मितीमधि मदन मी, अन् वासुकी सर्पांमध्ये २८
नागांपैकी अनंत मी, अन् पाण्यासाठी वरूणहि मी
नियमनकर्ता यम मी आणिक, पितरांमधला अर्यम मी २९
नियंत्रकांतिल काळ मी, तसा दैत्यांमध्ये प्रल्हाद
पशूंमधी मी सिंह, आणखी पक्षिगणांमधला गरूड ३०
वेगवान वारा मी, आणि शस्त्रधरांमधि दाशरथी
मत्स्यांमधे मकरमत्स्य, अन् सरितांमध्ये भागिरथी ३१
सृष्टीचा आरंभ, अंत, अन पार्था, मीच असे मध्य
विद्यांमधि अध्यात्म मीच, अन् वादींमधला मी वाद ३२
अक्षरांतला ‘अ’कार मी, अन् समासांतला मी द्वंद्व
अक्षय ऐसा काल मीच, अन् ब्रम्हदेव मी चतुर्मुख ३३
सर्वांसाठी मी मृत्यू, अन् येणार्यांस्तव जन्महि मी
श्री, कीर्ति, वाचा, बुध्दी अन् धृती, श्रुती, नारींमधि मी ३४
स्तोत्रांमधला बृहत्साम मी, अन छंदांमधि गायत्री
मासांमधला मार्गशीर्ष, अन् ऋतूराज जो वसंत मी ३५
कपटींसाठी द्यूत मीच, अन् तेजस्वींचे मी तेज
व्यवसायांतिल यशही मी, अन् बलवानांचे मी ओज ३६
वृष्णींचा वासुदेव मी, अन पांडवामधे धनंजय
मुनींमधी मी व्यासमुनी, अन् कवींमधी शुक्राचार्य ३७
दण्डकांतला दंड मी, तसा विजिगीषूंमधली नीति
गुपितांमध्ये मौन मीच, अन ज्ञानींमधली विज्ञप्ती ३८
आणि अर्जुना मीच आहे रे बीज भूतमात्रांचे
माझ्याविरहित असे कुणिहि तुला न आढळायाचे ३९
ना गणती अन् अंतहि नाही रे माझ्या रूपा
तुज सांगितली ती तर केवळ थोडीच, परंतपा ४०
सुंदर अन् तेजस्वी ऐशा ज्या सार्या गोष्टी
तेजाच्या ठिणगीतुन माझ्या त्यांची उत्पत्ती ४१
तरी अर्जुना, हवे कशाला हे विस्तृत ज्ञान
राही माझा सूक्ष्म अंश या जगता व्यापून ४२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
विभूतीयोग नावाचा दहावा अध्याय पूर्ण झाला
२४ एप्रिल, २००९
नववा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्मयोग
नावाचा नववा अध्याय
निष्कपटी तू म्हणुन तुला हे गुह्मज्ञान देतो
जे जाणुन घेता अशुभातुन मुक्तिलाभ होतो १
जे गुह्म अति अन् श्रेष्ठ असे सार्या विद्यांमधी
पवित्र, उद्बोधक, सोपे अन् उचित धर्मामधी २
यावर नाही श्रध्दा ज्यांची असे पुरूष, पार्था
मला न मिळता पुन: भोगिती जन्ममृत्युगर्ता ३
अदॄष्यपणे व्यापुनि आहे मी सारे जगत
माझ्या ठायी प्राणिमात्र पण मी नच त्यांच्यात ४
असे असुनिही माझ्यामध्ये प्राणिजात नसती
पहा ईश्र्वरी करणि, करी मी जरि त्यांची निर्मिती ५
सर्व दिशांना वाही वारा राहुनी नभात
तशी समज तू, जीवसृष्टि ही माझ्यामधि स्थापित ६
कल्पांती हे सर्व जीव माझ्यांत विलिन होती
नवकल्पारंभी मी त्यांची करी पुन्हा निर्मिती ७
प्रकृतीस अनुसरून जाहले जे जे परतंत्र
पुन:पुन्हा निर्माण करी मी असे भूतमात्र ८
हे जे माझे कर्म, मी करी उदासीनतेने
म्हणून ना मज बंधक होते ते सर्वार्थाने ९
माझ्या नजरेखाली करते प्रकृति ही निर्मिती
याच कारणाने जगताला पार्था, येते गती १०
मनुष्यदेहामधि पाहुनि मज मूढ न ओळखती
परमेश्र्वर जगताचा मी या सत्या ना जाणती ११
कर्म, ज्ञान, मन तसेच आशा हो निष्फळ त्यांच्या
जे मोहाने जाति आहारी असुरी वृत्तीच्या १२
पवित्र वृत्ती धारण करती जे महानुभाव
भजती मजला अनन्यभावे जाणुनि अधिदेव १३
निश्र्चयपूर्वक सदैव करती माझे संकीर्तन
योगाचरणी होउन करती भक्तीने वंदन १४
तसे इतरही यज्ञ करूनि वा विविध अन्य रीती
एकत्रित वा अलगपणे मम उपासना करती १५
मी यज्ञ, तसा मंत्र मीच, मी अग्नि, घृत मीच
मी समिधा, अन् तर्पणही मी, औषधही मीच १६
जगताचा आधार, पिता अन् माताही मीच
मीच पितामह, चतुर्वेद मी, ॐकारहि मीच १७
मी सर्वप्रभू, सर्वगती, अन् सर्वसाक्षी, भर्ता
शरणसखा मी, उगम स्थिती मी, मी निर्गमकर्ता १८
मीच आवरी अथवा सोडी उन्हा पावसाला
अमृत अन् मृत्यू दोन्ही मी भल्या वाइटाला १९
साम, यजु, ऋक् या वेदांतिल कर्मे आचरूनी
माझी पूजा करिती स्वर्लोकाचि आस धरूनी
ते पुण्यात्मे देवेंद्राच्या स्वर्लोकी जाती
अन् केवळ देवांस प्राप्य जे भोग तेहि घेती २०
स्वर्गाच्या उपाभोगानंतर जसे सरे पुण्य
मर्त्यलोकि मग जन्म घ्यावया हो पुनरागमन
अशा प्रकारे वेदत्रयीतिल कर्में करणार्या
करावया लागती स्वर्ग−भू अशा कितिक वार्या २१
अनन्यभावे चिंतन माझे करूनी मज भजती
त्यांच्या निर्वाहाची देतो, पार्था मी शाश्र्वती २२
दुसय्रा देवांवरच्या श्रध्देने करती यजन
विधिवत् ना तरि पर्यायाने करती मम पूजन २३
कारण साय्रा यज्ञांचा मी स्वामी अधिदैवत
मजविषयी अनभिज्ञ म्हणुनी ते असती मार्गच्युत २४
देवव्रती देवांस, तसे पितृव्रती पितरांस
जे ज्यांशी प्रामाणिक, मिळती जाउनिया त्यास
अवलंबुन सारे ज्याच्या त्याच्या श्रध्देवरती
माझ्यावर निष्ठा ज्यांची ते मज येउनि मिळती २५
पान, फूल, फळ, वा केवळ जल करती मज अर्पण
निष्ठापूर्वक, ते प्रेमाने मी करतो ग्रहण २६
कौंतेया, जे भक्षण करिशी, हवन, दान करिशी
सारे काही मज अर्पण कर जे जे आचरशी २७
कर्माचे परिणाम शुभाशुभ जे असतिल काही
मुक्त होउनि त्या सर्वांतुन मिळशिल मज ठायी २८
मज सारे सारखे, कुणि नसे प्रिय वा अप्रिय
भक्त आणखी माझ्यामध्ये नसे अंतराय २९
दुराचारी जरि भक्त, मानि मी साधूसम त्यास
कारण त्याचे भक्तिमधि मन स्थिर असते खास ३०
शीघ्र मिळे धर्मात्मापद त्या शांतीही शाश्र्वत
कौंतेया, मम भक्त कदापी नसे नाशवंत ३१
सत्वशील, ब्राम्हण वा राजर्षी जे क्षत्रिय
पुण्यवंत मम भक्तीने जे ते तर नि:संशय,
ममाश्रयाने नारी वा नर, वैश्य, शूद्रयोनी
हे देखिल चिरशांति मिळवती, पार्था घे ध्यानी ३२
दु:खवेदनापूर्ण अशा या मर्त्यलोकात
वास्तव्य तुझे, म्हणुनि अर्जुना, हो माझा भक्त ३३
भक्तीपूर्वक मनात स्मरूनी कर मजला नमन
या मार्गाने येशिल मजप्रत, हे कुंतीनंदन ३४
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्मयोग नावाचा नववा अध्याय पूर्ण झाला.
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्मयोग
नावाचा नववा अध्याय
निष्कपटी तू म्हणुन तुला हे गुह्मज्ञान देतो
जे जाणुन घेता अशुभातुन मुक्तिलाभ होतो १
जे गुह्म अति अन् श्रेष्ठ असे सार्या विद्यांमधी
पवित्र, उद्बोधक, सोपे अन् उचित धर्मामधी २
यावर नाही श्रध्दा ज्यांची असे पुरूष, पार्था
मला न मिळता पुन: भोगिती जन्ममृत्युगर्ता ३
अदॄष्यपणे व्यापुनि आहे मी सारे जगत
माझ्या ठायी प्राणिमात्र पण मी नच त्यांच्यात ४
असे असुनिही माझ्यामध्ये प्राणिजात नसती
पहा ईश्र्वरी करणि, करी मी जरि त्यांची निर्मिती ५
सर्व दिशांना वाही वारा राहुनी नभात
तशी समज तू, जीवसृष्टि ही माझ्यामधि स्थापित ६
कल्पांती हे सर्व जीव माझ्यांत विलिन होती
नवकल्पारंभी मी त्यांची करी पुन्हा निर्मिती ७
प्रकृतीस अनुसरून जाहले जे जे परतंत्र
पुन:पुन्हा निर्माण करी मी असे भूतमात्र ८
हे जे माझे कर्म, मी करी उदासीनतेने
म्हणून ना मज बंधक होते ते सर्वार्थाने ९
माझ्या नजरेखाली करते प्रकृति ही निर्मिती
याच कारणाने जगताला पार्था, येते गती १०
मनुष्यदेहामधि पाहुनि मज मूढ न ओळखती
परमेश्र्वर जगताचा मी या सत्या ना जाणती ११
कर्म, ज्ञान, मन तसेच आशा हो निष्फळ त्यांच्या
जे मोहाने जाति आहारी असुरी वृत्तीच्या १२
पवित्र वृत्ती धारण करती जे महानुभाव
भजती मजला अनन्यभावे जाणुनि अधिदेव १३
निश्र्चयपूर्वक सदैव करती माझे संकीर्तन
योगाचरणी होउन करती भक्तीने वंदन १४
तसे इतरही यज्ञ करूनि वा विविध अन्य रीती
एकत्रित वा अलगपणे मम उपासना करती १५
मी यज्ञ, तसा मंत्र मीच, मी अग्नि, घृत मीच
मी समिधा, अन् तर्पणही मी, औषधही मीच १६
जगताचा आधार, पिता अन् माताही मीच
मीच पितामह, चतुर्वेद मी, ॐकारहि मीच १७
मी सर्वप्रभू, सर्वगती, अन् सर्वसाक्षी, भर्ता
शरणसखा मी, उगम स्थिती मी, मी निर्गमकर्ता १८
मीच आवरी अथवा सोडी उन्हा पावसाला
अमृत अन् मृत्यू दोन्ही मी भल्या वाइटाला १९
साम, यजु, ऋक् या वेदांतिल कर्मे आचरूनी
माझी पूजा करिती स्वर्लोकाचि आस धरूनी
ते पुण्यात्मे देवेंद्राच्या स्वर्लोकी जाती
अन् केवळ देवांस प्राप्य जे भोग तेहि घेती २०
स्वर्गाच्या उपाभोगानंतर जसे सरे पुण्य
मर्त्यलोकि मग जन्म घ्यावया हो पुनरागमन
अशा प्रकारे वेदत्रयीतिल कर्में करणार्या
करावया लागती स्वर्ग−भू अशा कितिक वार्या २१
अनन्यभावे चिंतन माझे करूनी मज भजती
त्यांच्या निर्वाहाची देतो, पार्था मी शाश्र्वती २२
दुसय्रा देवांवरच्या श्रध्देने करती यजन
विधिवत् ना तरि पर्यायाने करती मम पूजन २३
कारण साय्रा यज्ञांचा मी स्वामी अधिदैवत
मजविषयी अनभिज्ञ म्हणुनी ते असती मार्गच्युत २४
देवव्रती देवांस, तसे पितृव्रती पितरांस
जे ज्यांशी प्रामाणिक, मिळती जाउनिया त्यास
अवलंबुन सारे ज्याच्या त्याच्या श्रध्देवरती
माझ्यावर निष्ठा ज्यांची ते मज येउनि मिळती २५
पान, फूल, फळ, वा केवळ जल करती मज अर्पण
निष्ठापूर्वक, ते प्रेमाने मी करतो ग्रहण २६
कौंतेया, जे भक्षण करिशी, हवन, दान करिशी
सारे काही मज अर्पण कर जे जे आचरशी २७
कर्माचे परिणाम शुभाशुभ जे असतिल काही
मुक्त होउनि त्या सर्वांतुन मिळशिल मज ठायी २८
मज सारे सारखे, कुणि नसे प्रिय वा अप्रिय
भक्त आणखी माझ्यामध्ये नसे अंतराय २९
दुराचारी जरि भक्त, मानि मी साधूसम त्यास
कारण त्याचे भक्तिमधि मन स्थिर असते खास ३०
शीघ्र मिळे धर्मात्मापद त्या शांतीही शाश्र्वत
कौंतेया, मम भक्त कदापी नसे नाशवंत ३१
सत्वशील, ब्राम्हण वा राजर्षी जे क्षत्रिय
पुण्यवंत मम भक्तीने जे ते तर नि:संशय,
ममाश्रयाने नारी वा नर, वैश्य, शूद्रयोनी
हे देखिल चिरशांति मिळवती, पार्था घे ध्यानी ३२
दु:खवेदनापूर्ण अशा या मर्त्यलोकात
वास्तव्य तुझे, म्हणुनि अर्जुना, हो माझा भक्त ३३
भक्तीपूर्वक मनात स्मरूनी कर मजला नमन
या मार्गाने येशिल मजप्रत, हे कुंतीनंदन ३४
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्मयोग नावाचा नववा अध्याय पूर्ण झाला.
२२ एप्रिल, २००९
आठवा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अक्षरब्रम्हयोग
नावाचा आठवा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कर्म ब्रम्ह अध्यात्म कशाला म्हणती नारायणा?
कुणा म्हणावे अधिभूत तसे अधिदैवही कोणा? १
अधियज्ञ कसा अन् या देही कोणाचा वास?
कसे जाणता अंतिम क्षणि कुणी स्मरतो तुम्हास? २
श्री भगवान म्हणाले‚
जे अविनाशी तेच ब्रम्ह अन् स्वभाव अध्यात्म
चराचरांच्या उत्पत्तीचे कार्य हेच कर्म ३
नाशवंत अधिभूत आणि अधिदैव पुरूष चेतन
देहामध्ये वास करी जो तो मी अधियज्ञ ४
अंत:काली स्मरत मला जो त्यागी देहाला
सत्य हेच तू जाण, मिळे तो येउनिया मजला ५
करतो संतत ध्यान जयाचे तेच अंति आठवतो
कौंतेया, नर ऐसा नंतर त्या तत्वाला मिळतो ६
तेव्हा पार्था, युध्द करी तू मज स्मरता स्मरता
मिळशिल येउनि तूहि मला मनबुध्दी स्थिर धरता ७
शासनकर्ता, ज्ञानि, पुरातन, कर्ता अन् धर्ता
सूक्ष्म अणूहुन, अंधारामधि तेजपुंज सविता ८
अशा श्रेष्ठ पुरूषोत्तमास जो नर भक्तीने भजतो
योगबलाने निश्र्चयपूर्वक मनास स्थिर करतो ९
दो भुवयांच्यामध्ये आणुनि केंद्रित करी प्राण
अंत:काली करी दिव्य त्या पुरूषाचे स्मरण
ऐसा नर मग कुंतिनंदना त्या पुरूषाठायी
नि:संशय रे अंतानंतर विलीन होउन जाई १०
ज्ञानी ज्या म्हणती अविनाशी, यती प्रवेशति ज्यात
ब्रम्हचर्य पालन इच्छुन, जे सांगिन तुज संक्षिप्त ११
कायाविवरे आवरून मन हॄदयांतरि बांधती
प्राण मस्तकी आणुन नर जे योगहि आचरिती १२
ॐ काराच्या उच्चरणासह स्मरण मला करिती
आणि त्यागिती देह, तयांना मिळते उत्तम गती १३
अनन्यभावे सदासर्वदा स्मरतो नित्य मला
सुलभ होतसे माझी प्राप्ती ऐशा योग्याला १४
अशा प्रकारे मजप्रत येउनि जो योगी मिळतो
दु:खालय जो पुनर्जन्म, त्या घ्यावा ना लागतो १५
तिन्हि लोकांतुन कधी ना कधी येणे असते मागे
मिळाल्यावरी मज, कौंतेया पुनर्जन्म ना लागे १६
युगे हजारो मिळुनी ब्रम्हाचा हो एक दिन
रात्रही तशी हजारो युगे असे जाणिती जन १७
दिवस असा सुरू होता येती सारे जन्माला
आणिक होता सुरू रात्र ते जाती विलयाला १८
सर्व चराचर जन्मोजन्मी असे विवश असती
विलयानंतरच्या दिवशी मग पुन्हा जन्म घेती १९
या तत्वाच्या पलीकडे पण असे एक गोष्ट
भूतमात्र जाती विलया पण जी न होई नष्ट २०
या गोष्टीला ‘अक्षर’ संज्ञा जी अति परम गति
ती म्हणजे मम धाम, मिळे ज्या, त्या मिळते मुक्ती २१
ज्याच्या ठायी सर्व जीव, जो सर्व व्यापुनी राहे
परम् पुरूष तो अनन्य भक्तीनेच लाभताहे २२
योगी केव्हां मरण पावुनी घेती पुनरपि जन्म
आणिक केव्हा मरता होती मुक्त, सांगतो मर्म २३
उत्तरायनातिल षण्मासी, दिवसा, ज्वालेत,
शुक्ल पक्ष, यामध्ये मरता योगि होति मुक्त २४
दक्षिणायनातिल षण्मासी, रात्री, धूम्रात,
कृष्णपक्षामधिल मृतात्मा जन्म घेई परत
मृत्यूनंतर प्रथम जाई तो चंद्रलोकाला
पुण्य संपता पुनर्जन्म त्या लागे घ्यायाला २५
अशा प्रकारे शुक्ल, कृष्ण या शाश्वत गति जगती
एकीमध्ये पुनर्जन्म अन् दुसरीने मुक्ती २६
दोन्हीना जाणी जो योगी, होई मोहमुक्त
म्हणुनी, अर्जुना, सर्वकाल तू राहि योगयुक्त २७
सांगितलेल्या ह्मा तत्वाना जाणुन घेऊन
कर्मयोग आचरि जो योगी, हे कुंतीनंदन,
वेद, यज्ञ, तप, दान यातल्या पुण्यापलिकडचे
असे आद्य अन् परमस्थान जे, त्या जाउन पोचे २८
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अक्षरब्रम्हयोग नावाचा आठवा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अक्षरब्रम्हयोग
नावाचा आठवा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कर्म ब्रम्ह अध्यात्म कशाला म्हणती नारायणा?
कुणा म्हणावे अधिभूत तसे अधिदैवही कोणा? १
अधियज्ञ कसा अन् या देही कोणाचा वास?
कसे जाणता अंतिम क्षणि कुणी स्मरतो तुम्हास? २
श्री भगवान म्हणाले‚
जे अविनाशी तेच ब्रम्ह अन् स्वभाव अध्यात्म
चराचरांच्या उत्पत्तीचे कार्य हेच कर्म ३
नाशवंत अधिभूत आणि अधिदैव पुरूष चेतन
देहामध्ये वास करी जो तो मी अधियज्ञ ४
अंत:काली स्मरत मला जो त्यागी देहाला
सत्य हेच तू जाण, मिळे तो येउनिया मजला ५
करतो संतत ध्यान जयाचे तेच अंति आठवतो
कौंतेया, नर ऐसा नंतर त्या तत्वाला मिळतो ६
तेव्हा पार्था, युध्द करी तू मज स्मरता स्मरता
मिळशिल येउनि तूहि मला मनबुध्दी स्थिर धरता ७
शासनकर्ता, ज्ञानि, पुरातन, कर्ता अन् धर्ता
सूक्ष्म अणूहुन, अंधारामधि तेजपुंज सविता ८
अशा श्रेष्ठ पुरूषोत्तमास जो नर भक्तीने भजतो
योगबलाने निश्र्चयपूर्वक मनास स्थिर करतो ९
दो भुवयांच्यामध्ये आणुनि केंद्रित करी प्राण
अंत:काली करी दिव्य त्या पुरूषाचे स्मरण
ऐसा नर मग कुंतिनंदना त्या पुरूषाठायी
नि:संशय रे अंतानंतर विलीन होउन जाई १०
ज्ञानी ज्या म्हणती अविनाशी, यती प्रवेशति ज्यात
ब्रम्हचर्य पालन इच्छुन, जे सांगिन तुज संक्षिप्त ११
कायाविवरे आवरून मन हॄदयांतरि बांधती
प्राण मस्तकी आणुन नर जे योगहि आचरिती १२
ॐ काराच्या उच्चरणासह स्मरण मला करिती
आणि त्यागिती देह, तयांना मिळते उत्तम गती १३
अनन्यभावे सदासर्वदा स्मरतो नित्य मला
सुलभ होतसे माझी प्राप्ती ऐशा योग्याला १४
अशा प्रकारे मजप्रत येउनि जो योगी मिळतो
दु:खालय जो पुनर्जन्म, त्या घ्यावा ना लागतो १५
तिन्हि लोकांतुन कधी ना कधी येणे असते मागे
मिळाल्यावरी मज, कौंतेया पुनर्जन्म ना लागे १६
युगे हजारो मिळुनी ब्रम्हाचा हो एक दिन
रात्रही तशी हजारो युगे असे जाणिती जन १७
दिवस असा सुरू होता येती सारे जन्माला
आणिक होता सुरू रात्र ते जाती विलयाला १८
सर्व चराचर जन्मोजन्मी असे विवश असती
विलयानंतरच्या दिवशी मग पुन्हा जन्म घेती १९
या तत्वाच्या पलीकडे पण असे एक गोष्ट
भूतमात्र जाती विलया पण जी न होई नष्ट २०
या गोष्टीला ‘अक्षर’ संज्ञा जी अति परम गति
ती म्हणजे मम धाम, मिळे ज्या, त्या मिळते मुक्ती २१
ज्याच्या ठायी सर्व जीव, जो सर्व व्यापुनी राहे
परम् पुरूष तो अनन्य भक्तीनेच लाभताहे २२
योगी केव्हां मरण पावुनी घेती पुनरपि जन्म
आणिक केव्हा मरता होती मुक्त, सांगतो मर्म २३
उत्तरायनातिल षण्मासी, दिवसा, ज्वालेत,
शुक्ल पक्ष, यामध्ये मरता योगि होति मुक्त २४
दक्षिणायनातिल षण्मासी, रात्री, धूम्रात,
कृष्णपक्षामधिल मृतात्मा जन्म घेई परत
मृत्यूनंतर प्रथम जाई तो चंद्रलोकाला
पुण्य संपता पुनर्जन्म त्या लागे घ्यायाला २५
अशा प्रकारे शुक्ल, कृष्ण या शाश्वत गति जगती
एकीमध्ये पुनर्जन्म अन् दुसरीने मुक्ती २६
दोन्हीना जाणी जो योगी, होई मोहमुक्त
म्हणुनी, अर्जुना, सर्वकाल तू राहि योगयुक्त २७
सांगितलेल्या ह्मा तत्वाना जाणुन घेऊन
कर्मयोग आचरि जो योगी, हे कुंतीनंदन,
वेद, यज्ञ, तप, दान यातल्या पुण्यापलिकडचे
असे आद्य अन् परमस्थान जे, त्या जाउन पोचे २८
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अक्षरब्रम्हयोग नावाचा आठवा अध्याय पूर्ण झाला
१९ एप्रिल, २००९
सातवा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा सातवा अध्याय
माझ्या ठायी चित्त लावुनी माझ्या मदतीने
कर्मयोगामधली‚ पार्था‚ करता आचरणे
माझ्याविषयी मिळवशील जे नि:शंकित ज्ञान
त्याबद्दल मी सांगतो तुला आता करी श्रवण १
विज्ञानासह ज्ञानकथन मी करीन पूर्णतया
जे जाणुनि तुज अन्य काहि ना उरेल जाणाया २
हजारांमधी एक नर करी यत्न सिध्दिसाठी
अशामधि एकासच लाभे मजविषयी माहिती ३
पृथ्वी, पाणी, अग्नि, वायू, नभ, मन, मति, गर्व
या आठांमधि विभागली मम प्रकृति रे पांडव ४
दुय्यम ही प्रकृती, हिच्याहुन श्रेष्ठ दुजी आहे
धनंजया जीवरी जगत् हे आधारून राहे ५
सर्व जीव हे या दोघीतुन होती उत्पन्न
मी जीवांचा आरंभ तसा मीच असे मरण ६
माझ्याखेरिज, हे धनंजया, दुजे काहि नाही
माळेमधि ओवल्या मण्यांसम सारे मज ठायी ७
पाण्यातिल रस, कौंतेया मी, शशिसूर्याची प्रभा‚
वेदांतिल ॐकार मी‚ तसा हुंकारहि मी नभा ८
पुरूषातिल पौरूष्य मीच, मी तेज अनलाचे
धरित्रिचा मी गंध, प्राण मी, तप मी तापसिचे ९
जाण अर्जुना, सर्व जिवांचे मीच असे बीज
बुध्दिमतांची बुध्दी अन् तेजस्वींचे तेज १०
विषयवासनाविरहित रे मी बलवंतांचे बल
भरतर्षभ, मी काम जिवां जो धर्मा अनुकूल ११
सात्विक, राजस, तामस हे जे गुण मनी वसती
मी न त्यामधि पण ते सारे माझ्यामधि असती १२
त्रिगुणांनी त्या मोहित होउनि हे सारे जगत
त्यापलिकडल्या मज परमात्म्या जाणुन ना घेत १३
ही दैवी त्रिगुणात्मक माया आहे अति दुस्तर
शरण मला येती ते तरूनि जाती तिच्या पार १४
या मायेतुन ज्ञान जयांचे झाले रे नष्ट
शरण मला ना येति नराधम, मूढ आणि दुष्ट १५
भजति मला ते चौघे, केलें पुण्यकर्म ज्यांनी
रोगग्रस्त, जिज्ञासु, धनार्थी, तसेच जे ज्ञानी १६
यांमध्येही भक्त, जयाने कर्मयोग जाणला
असा ज्ञानी, मी प्रिय त्याला, अन् तो प्रियतम मजला १७
हे सारे मम भक्त चांगले, तरि माझ्या ठायी
ज्ञानी, मज उत्तमगति जाणुन, सामावुनी जाई १८
अनेकदा जन्मुनि जो जाणी मी सर्वेसर्वा
आणि मिळे मज, असा महात्मा दुर्लभ रे पांडवा १९
अनेक लोभी आपआपले मत अनुसरतात
मजला सोडुनि अन्य दैवते नियमित भजतात २०
जो ज्या देवा वरती श्रध्दा ठेवाया बघतो
त्याला त्या श्रध्दास्थानाशी मीच स्थिर करतो २१
श्रध्दापूर्वक तो त्या देवाचे मग करि पूजन
मीच नेमलेले फल मिळवी त्या पूजेतून २२
फलप्राप्ती ही नाशवंत हे ना जाणति वेडे
ते त्या देवांकडे जाति, मम भक्त येति मजकडे २३
मूढांना ना कळत रूप मम शाश्वत, अव्यक्त
अज्ञानाच्या पोटी समजती मजला ते व्यक्त २४
मायाच्छादित स्वरूप माझे नाहि कुणा दृष्य
मूढ नेणिती की मी शाश्वत, अजन्म, अदृष्य २५
मृत, हयात, वा यायचेत, त्या सर्वा मी जाणी
आणि अर्जुना, तरीहि मजला जाणतो न कोणी २६
इच्छा द्वेषाच्या द्वंद्वातुन जन्मे जो मोह
त्या मोहाने भ्रमिष्ट होती रे सारे जीव २७
जे पुण्यात्मे या द्वंद्वातुन मुक्ति मिळवतात
ते दृढनिश्चयपूर्वक माझी भक्ती करतात २८
जन्ममृत्युच्या फेर्यातुन जे इच्छितात मुक्ती
माझ्या आधारे त्यां होई ब्रम्हज्ञानप्राप्ती २९
मी अधिभूत, मी अधिदैव, मीच अधियज्ञ
या विश्श्वासावरती करिती कर्मे जे सूज्ञ
ठामपणे ते सर्वेसर्वा मला मानतात
निर्वाणाच्या क्षणातही ते मलाच स्मरतात ३०
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा सातवा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा सातवा अध्याय
माझ्या ठायी चित्त लावुनी माझ्या मदतीने
कर्मयोगामधली‚ पार्था‚ करता आचरणे
माझ्याविषयी मिळवशील जे नि:शंकित ज्ञान
त्याबद्दल मी सांगतो तुला आता करी श्रवण १
विज्ञानासह ज्ञानकथन मी करीन पूर्णतया
जे जाणुनि तुज अन्य काहि ना उरेल जाणाया २
हजारांमधी एक नर करी यत्न सिध्दिसाठी
अशामधि एकासच लाभे मजविषयी माहिती ३
पृथ्वी, पाणी, अग्नि, वायू, नभ, मन, मति, गर्व
या आठांमधि विभागली मम प्रकृति रे पांडव ४
दुय्यम ही प्रकृती, हिच्याहुन श्रेष्ठ दुजी आहे
धनंजया जीवरी जगत् हे आधारून राहे ५
सर्व जीव हे या दोघीतुन होती उत्पन्न
मी जीवांचा आरंभ तसा मीच असे मरण ६
माझ्याखेरिज, हे धनंजया, दुजे काहि नाही
माळेमधि ओवल्या मण्यांसम सारे मज ठायी ७
पाण्यातिल रस, कौंतेया मी, शशिसूर्याची प्रभा‚
वेदांतिल ॐकार मी‚ तसा हुंकारहि मी नभा ८
पुरूषातिल पौरूष्य मीच, मी तेज अनलाचे
धरित्रिचा मी गंध, प्राण मी, तप मी तापसिचे ९
जाण अर्जुना, सर्व जिवांचे मीच असे बीज
बुध्दिमतांची बुध्दी अन् तेजस्वींचे तेज १०
विषयवासनाविरहित रे मी बलवंतांचे बल
भरतर्षभ, मी काम जिवां जो धर्मा अनुकूल ११
सात्विक, राजस, तामस हे जे गुण मनी वसती
मी न त्यामधि पण ते सारे माझ्यामधि असती १२
त्रिगुणांनी त्या मोहित होउनि हे सारे जगत
त्यापलिकडल्या मज परमात्म्या जाणुन ना घेत १३
ही दैवी त्रिगुणात्मक माया आहे अति दुस्तर
शरण मला येती ते तरूनि जाती तिच्या पार १४
या मायेतुन ज्ञान जयांचे झाले रे नष्ट
शरण मला ना येति नराधम, मूढ आणि दुष्ट १५
भजति मला ते चौघे, केलें पुण्यकर्म ज्यांनी
रोगग्रस्त, जिज्ञासु, धनार्थी, तसेच जे ज्ञानी १६
यांमध्येही भक्त, जयाने कर्मयोग जाणला
असा ज्ञानी, मी प्रिय त्याला, अन् तो प्रियतम मजला १७
हे सारे मम भक्त चांगले, तरि माझ्या ठायी
ज्ञानी, मज उत्तमगति जाणुन, सामावुनी जाई १८
अनेकदा जन्मुनि जो जाणी मी सर्वेसर्वा
आणि मिळे मज, असा महात्मा दुर्लभ रे पांडवा १९
अनेक लोभी आपआपले मत अनुसरतात
मजला सोडुनि अन्य दैवते नियमित भजतात २०
जो ज्या देवा वरती श्रध्दा ठेवाया बघतो
त्याला त्या श्रध्दास्थानाशी मीच स्थिर करतो २१
श्रध्दापूर्वक तो त्या देवाचे मग करि पूजन
मीच नेमलेले फल मिळवी त्या पूजेतून २२
फलप्राप्ती ही नाशवंत हे ना जाणति वेडे
ते त्या देवांकडे जाति, मम भक्त येति मजकडे २३
मूढांना ना कळत रूप मम शाश्वत, अव्यक्त
अज्ञानाच्या पोटी समजती मजला ते व्यक्त २४
मायाच्छादित स्वरूप माझे नाहि कुणा दृष्य
मूढ नेणिती की मी शाश्वत, अजन्म, अदृष्य २५
मृत, हयात, वा यायचेत, त्या सर्वा मी जाणी
आणि अर्जुना, तरीहि मजला जाणतो न कोणी २६
इच्छा द्वेषाच्या द्वंद्वातुन जन्मे जो मोह
त्या मोहाने भ्रमिष्ट होती रे सारे जीव २७
जे पुण्यात्मे या द्वंद्वातुन मुक्ति मिळवतात
ते दृढनिश्चयपूर्वक माझी भक्ती करतात २८
जन्ममृत्युच्या फेर्यातुन जे इच्छितात मुक्ती
माझ्या आधारे त्यां होई ब्रम्हज्ञानप्राप्ती २९
मी अधिभूत, मी अधिदैव, मीच अधियज्ञ
या विश्श्वासावरती करिती कर्मे जे सूज्ञ
ठामपणे ते सर्वेसर्वा मला मानतात
निर्वाणाच्या क्षणातही ते मलाच स्मरतात ३०
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा सातवा अध्याय पूर्ण झाला
१६ एप्रिल, २००९
सहावा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ध्यानयोग
नावाचा सहावा अध्याय
फलप्राप्तीची आस न धरता कर्मे जो करतो
तो संन्यासी‚ कर्मयोगिही‚ ना जो अकर्मि तो १
जाण पांडवा‚ एकत्व वसे सांख्य कर्मयोगी
फलकामना त्यागल्याविना बने न कुणि योगी २
योगी होण्याच्या इच्छेचे मूळ कर्म असते
योगारूढ झाल्यावर त्याचे शमन मूळ बनते ३
विषयासक्तीविरहित करूनी निरिच्छ आचरण
सर्व कामना त्यागी जो तो ‘योगारूढ’ जाण ४
स्वत: स्वत:ला उध्दारावे खचून ना जाता
स्वत:चे स्वत: शत्रू असतो अन् स्वत:च भ्राता ५
स्वमन जिंकिता त्याशी जुळते बंधुसम नाते
पराजिताच्या मनांत केवळ शत्रुत्वच उरते ६
मनास जिंकी त्याचा आत्मा स्थिर शांती लाही
शीतउष्ण‚ सुखदु:ख‚ मान वा अपमानांतरिही ७
ज्ञान नि विज्ञानाने ज्याचा आत्मा तॄप्त असे
त्याला आध्यात्मी योगी ही ख्याती प्राप्त असे
स्थिर बुध्दीने इंद्रियांवरी विजय मिळवोनी
दगड माति अन् सोने याना समान तो मानी ८
जिवलग मित्र‚ तसे बंधु अन् उदास‚ मध्यस्थ
साधू अथवा पापी आणिक सुष्ट तसे दुष्ट
या सर्वाना समानतेने जो साधू वागवी
त्या समबुध्दियोग्याचे स्तर विशेष सर्वस्वी ९
एकचित्त होउन योग्याने एकांती जावे
निरिच्छ राहुन पाश सोडुनी योग आचरावे १०
स्वच्छ आणि मध्यम उंचीचे स्थान निवडावे
दर्भावर हरिणाजिन‚ त्यावर वस्त्र अंथरावे ११
अशा आसनावरी बसावे आवरून चित्तेंद्रियां
आत्मशुध्दिस्तव करण्यासाठी उचित योगक्रिया १२
पाठ‚ मान‚ अन् डोके ठेवुनि ताठ‚ बसावे स्थिर
अविचलित‚ लावुनि नाकाच्या अग्रावर नजर १३
भीतिमुक्त अन् शांत मनाने ब्रम्हचर्य पाळावे
आणिक माझ्या ठायी अपुले मन केंद्रित करावे १४
अशा प्रकारे करण्याने योगाचे आचरण
माझ्याशी एकरूपतेचे मिळेल निर्वाण १५
अति खाणे‚ काही ना खाणे‚ अति निद्रा‚ जाग्रणे
योगसिध्दि न होण्यामागे ही सारी कारणे १६
यथोचित आहार विहार अन् माफक विश्रांती
यांचे अवलंबन केल्याने सुखद योगप्राप्ती १७
मना आवरून आणिक राहुन आत्म्याशी निष्ठ
उपभोगाप्रत निरिच्छ बनतो म्हणति त्यास ‘युक्त’ १८
वारा नसता जशी दिव्याची वात संथ तेवते
मन आवरता योग्याचेही ध्यान स्थिर बनते १९
बध्द मना योगाभ्यासाने उपरति होते जधि
स्वत:स बघुनी स्वत:त आत्मा होतो आनंदी २०
जेव्हा त्या इंद्रियांपलिकडिल अमर्याद् सुखात
स्थिरावुनी योगी ना होतो कधिही तत्वच्युत २१
ज्या स्थितीमधि अधिक सुखाचा लोभ न तो धरतो
वा अति दु:खद घटनेनेही विचलित ना होतो २२
असा दु:खसंयोगवियोगच ‘योग’ म्हणुनि ज्ञात
कंटाळा न करावा याचे पालन करण्यात २३
मनोवासना पूर्णपणाने टाकाव्या त्यागुनी
इंद्रियांस आवर घालावा आपण चहुकडुनी २४
धैर्य बाळगुनि हळू हळू मग बुध्दि शांतवावी
आत्म्यामध्ये मन गुंतवुनी चिंता न करावी २५
चंचल मन जर स्वैर व्हावया होइल अनावर
निश्चयपूर्वक आत्म्यातच त्या बांधावे सत्वर २६
असे मनाला शांत करूनच ‘युक्त’ योगी मिळविती
दोषमुक्त निष्पाप ब्रम्हमय उत्तम सुखप्राप्ती २७
अशा प्रकारे पापमुक्त अन् आत्मतुष्ट योगी
ब्रम्हमीलनामधि मिळणारे आतीव सुख भोगी २८
आत्मा ज्याचा योगयुक्त तो समदृष्टी राही
सर्व जिवांमधि स्वत:‚ स्वत:मधि सर्व जीवां पाही २९
मी सर्वांभूती‚ अन सारे मम ठायी मानतो
अशास मी ना अंतरतो‚ ना तो मज अंतरतो ३०
एकत्वाने सर्वांभूती असलेल्या मज भजतो
तो योगी वागुनी कसाही मज ठायी वसतो ३१
स्वत:सारखे सर्वां लेखी सुखात वा दु:खात
अशा युक्त योग्याची गणना सर्वोत्कृष्ठात ३२
अर्जुन म्हणाला‚
हे मधुसूदन‚ समत्वतेचा योग तुवा सागितला
चंचलतेमधि टिकण्याजोगा मला न जाणवला ३३
चंचल मन हे बलिष्ठ असते‚ कठिण तया रोखणे
जसे कुणाही अशक्य असते वार्याला बांधणे ३४
श्रीभगवान म्हणाले‚
यात नसे शंका, चंचल मन दुष्कर वळवाया
पण अभ्यासाने, वैराग्याने बधेल, कौंतेया ३५
मनावरी ताबा नसला तर योग हा अशक्य
प्रयत्नपूर्वक मिळवुनि ताबा योगप्राप्ति शक्य ३६
अर्जुन म्हणाला‚
असुनहि श्रध्दा यत्नाअभावी योगातुन ढळतो
हे श्रीकृष्णा, नर ऐसा कुठल्या गतीस जातो ? ३७
ब्रम्हप्राप्तिमार्गातुन भ्रष्ट अन् गोंधळलेला तो
नभात फुटल्या मेघापरी का तोहि नष्ट होतो ? ३८
संशय हा माझा, भगवंता, तुम्हीच दूर करा
निरसन करणारा तुम्हाविण नसे कुणी दुसरा ३९
श्री भगवान म्हणाले‚
इहलोकी वा परलोकिही तो नष्ट नाहि होत
कल्याणप्रद कर्में करि त्या दुर्गति ना प्राप्त ४०
पुण्यकर्म करणार्यांजैसा तो स्वर्गी जाई
दीर्घकाळ राहुनी तिथे मग पुनर्जन्म घेई
पुनर्जन्मही अशा घरी जे शुध्द नि श्रीमंत
योगभ्रष्ट असुनिही असा तो ठरे भाग्यवंत ४१
किवा बुध्दीवंत योगि या घरी जन्मा येई
जन्म असा अतिदुर्लभ, पार्था, ध्यानी तू घेई ४२
या जन्मीहि मिळे तया गतजन्मामधले ज्ञान
ज्यायोगे तो मिळवू पाहिल सिध्दी, कुरूनंदन ४३
पूर्वजन्मिच्या ज्ञानाने तो जिज्ञासू होई
योगाकर्षण त्याला वेदांपलीकडे नेई ४४
जन्मोजन्मी प्रयत्न करूनी पापमुक्त होत
सिध्दी मिळुनी योगी तो मग जाई शांतिप्रत ४५
तपस्व्याहुनी, विद्ववानाहुनी, कर्मठांहुनी श्रेष्ठ
योगी असतो असा, पार्थ, तू योगी बनणे इष्ट ४६
सर्व कर्मयोग्यात ठेवुनि श्रध्दा मजलागी
भजतो जो मज त्यास मानि मी सर्वोत्तम योगी ४७
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ध्यानयोग नावाचा सहावा अध्याय पूर्ण झाला.
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ध्यानयोग
नावाचा सहावा अध्याय
फलप्राप्तीची आस न धरता कर्मे जो करतो
तो संन्यासी‚ कर्मयोगिही‚ ना जो अकर्मि तो १
जाण पांडवा‚ एकत्व वसे सांख्य कर्मयोगी
फलकामना त्यागल्याविना बने न कुणि योगी २
योगी होण्याच्या इच्छेचे मूळ कर्म असते
योगारूढ झाल्यावर त्याचे शमन मूळ बनते ३
विषयासक्तीविरहित करूनी निरिच्छ आचरण
सर्व कामना त्यागी जो तो ‘योगारूढ’ जाण ४
स्वत: स्वत:ला उध्दारावे खचून ना जाता
स्वत:चे स्वत: शत्रू असतो अन् स्वत:च भ्राता ५
स्वमन जिंकिता त्याशी जुळते बंधुसम नाते
पराजिताच्या मनांत केवळ शत्रुत्वच उरते ६
मनास जिंकी त्याचा आत्मा स्थिर शांती लाही
शीतउष्ण‚ सुखदु:ख‚ मान वा अपमानांतरिही ७
ज्ञान नि विज्ञानाने ज्याचा आत्मा तॄप्त असे
त्याला आध्यात्मी योगी ही ख्याती प्राप्त असे
स्थिर बुध्दीने इंद्रियांवरी विजय मिळवोनी
दगड माति अन् सोने याना समान तो मानी ८
जिवलग मित्र‚ तसे बंधु अन् उदास‚ मध्यस्थ
साधू अथवा पापी आणिक सुष्ट तसे दुष्ट
या सर्वाना समानतेने जो साधू वागवी
त्या समबुध्दियोग्याचे स्तर विशेष सर्वस्वी ९
एकचित्त होउन योग्याने एकांती जावे
निरिच्छ राहुन पाश सोडुनी योग आचरावे १०
स्वच्छ आणि मध्यम उंचीचे स्थान निवडावे
दर्भावर हरिणाजिन‚ त्यावर वस्त्र अंथरावे ११
अशा आसनावरी बसावे आवरून चित्तेंद्रियां
आत्मशुध्दिस्तव करण्यासाठी उचित योगक्रिया १२
पाठ‚ मान‚ अन् डोके ठेवुनि ताठ‚ बसावे स्थिर
अविचलित‚ लावुनि नाकाच्या अग्रावर नजर १३
भीतिमुक्त अन् शांत मनाने ब्रम्हचर्य पाळावे
आणिक माझ्या ठायी अपुले मन केंद्रित करावे १४
अशा प्रकारे करण्याने योगाचे आचरण
माझ्याशी एकरूपतेचे मिळेल निर्वाण १५
अति खाणे‚ काही ना खाणे‚ अति निद्रा‚ जाग्रणे
योगसिध्दि न होण्यामागे ही सारी कारणे १६
यथोचित आहार विहार अन् माफक विश्रांती
यांचे अवलंबन केल्याने सुखद योगप्राप्ती १७
मना आवरून आणिक राहुन आत्म्याशी निष्ठ
उपभोगाप्रत निरिच्छ बनतो म्हणति त्यास ‘युक्त’ १८
वारा नसता जशी दिव्याची वात संथ तेवते
मन आवरता योग्याचेही ध्यान स्थिर बनते १९
बध्द मना योगाभ्यासाने उपरति होते जधि
स्वत:स बघुनी स्वत:त आत्मा होतो आनंदी २०
जेव्हा त्या इंद्रियांपलिकडिल अमर्याद् सुखात
स्थिरावुनी योगी ना होतो कधिही तत्वच्युत २१
ज्या स्थितीमधि अधिक सुखाचा लोभ न तो धरतो
वा अति दु:खद घटनेनेही विचलित ना होतो २२
असा दु:खसंयोगवियोगच ‘योग’ म्हणुनि ज्ञात
कंटाळा न करावा याचे पालन करण्यात २३
मनोवासना पूर्णपणाने टाकाव्या त्यागुनी
इंद्रियांस आवर घालावा आपण चहुकडुनी २४
धैर्य बाळगुनि हळू हळू मग बुध्दि शांतवावी
आत्म्यामध्ये मन गुंतवुनी चिंता न करावी २५
चंचल मन जर स्वैर व्हावया होइल अनावर
निश्चयपूर्वक आत्म्यातच त्या बांधावे सत्वर २६
असे मनाला शांत करूनच ‘युक्त’ योगी मिळविती
दोषमुक्त निष्पाप ब्रम्हमय उत्तम सुखप्राप्ती २७
अशा प्रकारे पापमुक्त अन् आत्मतुष्ट योगी
ब्रम्हमीलनामधि मिळणारे आतीव सुख भोगी २८
आत्मा ज्याचा योगयुक्त तो समदृष्टी राही
सर्व जिवांमधि स्वत:‚ स्वत:मधि सर्व जीवां पाही २९
मी सर्वांभूती‚ अन सारे मम ठायी मानतो
अशास मी ना अंतरतो‚ ना तो मज अंतरतो ३०
एकत्वाने सर्वांभूती असलेल्या मज भजतो
तो योगी वागुनी कसाही मज ठायी वसतो ३१
स्वत:सारखे सर्वां लेखी सुखात वा दु:खात
अशा युक्त योग्याची गणना सर्वोत्कृष्ठात ३२
अर्जुन म्हणाला‚
हे मधुसूदन‚ समत्वतेचा योग तुवा सागितला
चंचलतेमधि टिकण्याजोगा मला न जाणवला ३३
चंचल मन हे बलिष्ठ असते‚ कठिण तया रोखणे
जसे कुणाही अशक्य असते वार्याला बांधणे ३४
श्रीभगवान म्हणाले‚
यात नसे शंका, चंचल मन दुष्कर वळवाया
पण अभ्यासाने, वैराग्याने बधेल, कौंतेया ३५
मनावरी ताबा नसला तर योग हा अशक्य
प्रयत्नपूर्वक मिळवुनि ताबा योगप्राप्ति शक्य ३६
अर्जुन म्हणाला‚
असुनहि श्रध्दा यत्नाअभावी योगातुन ढळतो
हे श्रीकृष्णा, नर ऐसा कुठल्या गतीस जातो ? ३७
ब्रम्हप्राप्तिमार्गातुन भ्रष्ट अन् गोंधळलेला तो
नभात फुटल्या मेघापरी का तोहि नष्ट होतो ? ३८
संशय हा माझा, भगवंता, तुम्हीच दूर करा
निरसन करणारा तुम्हाविण नसे कुणी दुसरा ३९
श्री भगवान म्हणाले‚
इहलोकी वा परलोकिही तो नष्ट नाहि होत
कल्याणप्रद कर्में करि त्या दुर्गति ना प्राप्त ४०
पुण्यकर्म करणार्यांजैसा तो स्वर्गी जाई
दीर्घकाळ राहुनी तिथे मग पुनर्जन्म घेई
पुनर्जन्मही अशा घरी जे शुध्द नि श्रीमंत
योगभ्रष्ट असुनिही असा तो ठरे भाग्यवंत ४१
किवा बुध्दीवंत योगि या घरी जन्मा येई
जन्म असा अतिदुर्लभ, पार्था, ध्यानी तू घेई ४२
या जन्मीहि मिळे तया गतजन्मामधले ज्ञान
ज्यायोगे तो मिळवू पाहिल सिध्दी, कुरूनंदन ४३
पूर्वजन्मिच्या ज्ञानाने तो जिज्ञासू होई
योगाकर्षण त्याला वेदांपलीकडे नेई ४४
जन्मोजन्मी प्रयत्न करूनी पापमुक्त होत
सिध्दी मिळुनी योगी तो मग जाई शांतिप्रत ४५
तपस्व्याहुनी, विद्ववानाहुनी, कर्मठांहुनी श्रेष्ठ
योगी असतो असा, पार्थ, तू योगी बनणे इष्ट ४६
सर्व कर्मयोग्यात ठेवुनि श्रध्दा मजलागी
भजतो जो मज त्यास मानि मी सर्वोत्तम योगी ४७
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ध्यानयोग नावाचा सहावा अध्याय पूर्ण झाला.
१५ एप्रिल, २००९
पांचवा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
संन्यासयोग
नावाचा पांचवा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कौतुक करूनी संन्यासाचे पुन्हा प्रशंसशी कर्म
नक्कि कोणते असे योग्य मज‚ सांग मला मर्म १
श्री भगवान म्हणाले‚
संन्यास आणि कर्मयोग हे श्रेयस्कर दोन्ही
तरिही पार्था‚ कर्मयोग हा श्रेष्ठ त्यात जाणी २
महाबाहु, हे जाण‚ नसे जो कर्माचा द्वेष्टा
आणि ना धरी कर्मफलेच्छा असा ज्ञानि द्रष्टा
जरी कर्मसन्यासी असला तरि भेदातीत
निश्र्चिततेने पात्र व्हावया कर्मबंधमुक्त ३
सांख्य वेगळा‚ कर्म वेगळे मानति ते अज्ञ
सांख्य पाळुनि कर्माचाही लाभ मिळविती सूज्ञ ४
सांख्यातुन हो प्राप्त स्थिती जी कर्मांतहि मिळते
द्रष्टा तो ज्या सांख्य नि कर्म एकरूप दिसते ५
सन्यासहि हो दुष्कर‚ बसुनी कर्माव्यतिरिक्त
कर्मयोगी मुनिजनांस मिळते चिरशांती त्वरित ६
इंद्रियांवरी ताबा ज्याचा अन् आत्मा शुध्द
अशा कर्मयोग्यास न करते कर्मफलित बध्द ७
दर्शन‚ स्पर्शन‚ श्रवणोच्चारण‚ श्र्वसन आणि भक्षण
उत्सर्जन‚ निद्रा नि जागृती‚ नयन उन्मिलन ८
या सर्व क्रिया आपआपल्या इंद्रियेच करति
हे जाणुनि तत्वज्ञ श्रेय कधि स्वत:स ना घेती ९
आत्मशांतिस्तव नि:संगपणे कर्मे आचरितो
त्याला कर्मातिल दोषांचा स्पर्शहि ना होतो
कमलपत्र पाण्यात राहुनीदेखिल शुष्क जसे
तसेच साय्रा दोषापासुनि तो नर मुक्त असे १०
निरिच्छ करिती कर्मे करण्यासाठि आत्मशुध्दी
अपेक्षित जी इंद्रियांकडुन काया मन बुध्दी ११
योगी त्यागुनि कर्मफला चिरशांतीप्रत जातो
इतरजनांना फलप्राप्तीचा मोहच गुंतवितो १२
कामेच्छा काढून मनातून निष्कर्मी असतो
तो नऊ द्वारांच्या कायेमधि शांतीने वसतो १३
कोणाचे कर्तृत्व‚ कर्म वा कर्मफलाची युती
ईश्र्वर ना घडवितो‚ असे ही प्रकृतिची निर्मिती १४
पुण्य कुणाचे‚ पाप कुणाचे‚ प्रभू नाहि घेत
अज्ञानाच्या आवरणाने जन मोहित होत १५
ज्यांच्या अज्ञानाचा होई ज्ञानाने नाश
सूर्यासम ते ज्ञान देइ त्यां परमार्थ प्रकाश १६
त्या परमार्थामधी ठेविती निष्ठा‚ मन अन् मती
त्यांची पापे धुतली जाउनि मिळे पूर्ण मुक्ती १७
अशा ज्ञानियांची मग होते समदर्शी दॄष्टी
दिसोत त्याना नम्र‚ ज्ञानी‚ वा गाय‚ श्र्वान‚ हत्ती १८
समदर्शी ते इथेच राहुनि इहलोका जिंकती
दोषरहित अन् समान ब्रम्हामधे विलिन होती १९
हर्ष न मानति प्रियप्राप्तित‚ ना दुष्प्राप्याचा खेद
समबुध्दी निर्मोही अशाना मिळते ब्रम्हपद २०
विषयसुखाला गौण मानुनि आत्मसुखी होई
तो निर्मोही नरचि अक्षय सुखानुभव घेई २१
स्पर्शजन्य जे भोग‚ तयां ना आरंभ न अंत
दु:खद ते कौंतेया म्हणुनी त्यजति बुध्दिवंत २२
मरणांतापर्यंत आवरूनि सोशि कामक्रोध
असा योगी नर सुखी होतसे‚ पार्था घे बोध २३
अंतरातुनी सुखी‚ अंतरी पावे आराम
अशास लाभे प्रकाश आणि अंति परब्रम्ह २४
परब्रम्ह हो प्राप्त तयां जे ना मानति द्वैत
पापमुक्त होउनी जे बघती प्राणिमात्र हीत २५
कामक्रोध विरहीत संयमी आत्मज्ञानयुक्त
अशा मुनीना सहजच होते परब्रम्ह प्राप्त २६
बाह्मांगाला स्पर्श करोनी नेत्र स्थीर धरी
श्र्वासोच्छवासा रोखुन धरुनी प्राणायाम करी २७
अशा प्रकारे आवरि इंद्रिये मन आणि बुध्दी
इच्छा भय क्रोधातुन सुटुनी पावे तो मुक्ती २8
यज्ञतपाचा भोक्ता ईश्र्वर मी तिन्ही लोकांचा
मीच प्रियसखा सुहॄद सगळया सजीव प्राण्यांचा
अशा मला ओळखील जो जो तो प्राणीमात्र
चिरशांती मिळण्यासाठी तो खचित होइ पात्र २९
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
संन्यासयोग नावाचा पाचवा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
संन्यासयोग
नावाचा पांचवा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कौतुक करूनी संन्यासाचे पुन्हा प्रशंसशी कर्म
नक्कि कोणते असे योग्य मज‚ सांग मला मर्म १
श्री भगवान म्हणाले‚
संन्यास आणि कर्मयोग हे श्रेयस्कर दोन्ही
तरिही पार्था‚ कर्मयोग हा श्रेष्ठ त्यात जाणी २
महाबाहु, हे जाण‚ नसे जो कर्माचा द्वेष्टा
आणि ना धरी कर्मफलेच्छा असा ज्ञानि द्रष्टा
जरी कर्मसन्यासी असला तरि भेदातीत
निश्र्चिततेने पात्र व्हावया कर्मबंधमुक्त ३
सांख्य वेगळा‚ कर्म वेगळे मानति ते अज्ञ
सांख्य पाळुनि कर्माचाही लाभ मिळविती सूज्ञ ४
सांख्यातुन हो प्राप्त स्थिती जी कर्मांतहि मिळते
द्रष्टा तो ज्या सांख्य नि कर्म एकरूप दिसते ५
सन्यासहि हो दुष्कर‚ बसुनी कर्माव्यतिरिक्त
कर्मयोगी मुनिजनांस मिळते चिरशांती त्वरित ६
इंद्रियांवरी ताबा ज्याचा अन् आत्मा शुध्द
अशा कर्मयोग्यास न करते कर्मफलित बध्द ७
दर्शन‚ स्पर्शन‚ श्रवणोच्चारण‚ श्र्वसन आणि भक्षण
उत्सर्जन‚ निद्रा नि जागृती‚ नयन उन्मिलन ८
या सर्व क्रिया आपआपल्या इंद्रियेच करति
हे जाणुनि तत्वज्ञ श्रेय कधि स्वत:स ना घेती ९
आत्मशांतिस्तव नि:संगपणे कर्मे आचरितो
त्याला कर्मातिल दोषांचा स्पर्शहि ना होतो
कमलपत्र पाण्यात राहुनीदेखिल शुष्क जसे
तसेच साय्रा दोषापासुनि तो नर मुक्त असे १०
निरिच्छ करिती कर्मे करण्यासाठि आत्मशुध्दी
अपेक्षित जी इंद्रियांकडुन काया मन बुध्दी ११
योगी त्यागुनि कर्मफला चिरशांतीप्रत जातो
इतरजनांना फलप्राप्तीचा मोहच गुंतवितो १२
कामेच्छा काढून मनातून निष्कर्मी असतो
तो नऊ द्वारांच्या कायेमधि शांतीने वसतो १३
कोणाचे कर्तृत्व‚ कर्म वा कर्मफलाची युती
ईश्र्वर ना घडवितो‚ असे ही प्रकृतिची निर्मिती १४
पुण्य कुणाचे‚ पाप कुणाचे‚ प्रभू नाहि घेत
अज्ञानाच्या आवरणाने जन मोहित होत १५
ज्यांच्या अज्ञानाचा होई ज्ञानाने नाश
सूर्यासम ते ज्ञान देइ त्यां परमार्थ प्रकाश १६
त्या परमार्थामधी ठेविती निष्ठा‚ मन अन् मती
त्यांची पापे धुतली जाउनि मिळे पूर्ण मुक्ती १७
अशा ज्ञानियांची मग होते समदर्शी दॄष्टी
दिसोत त्याना नम्र‚ ज्ञानी‚ वा गाय‚ श्र्वान‚ हत्ती १८
समदर्शी ते इथेच राहुनि इहलोका जिंकती
दोषरहित अन् समान ब्रम्हामधे विलिन होती १९
हर्ष न मानति प्रियप्राप्तित‚ ना दुष्प्राप्याचा खेद
समबुध्दी निर्मोही अशाना मिळते ब्रम्हपद २०
विषयसुखाला गौण मानुनि आत्मसुखी होई
तो निर्मोही नरचि अक्षय सुखानुभव घेई २१
स्पर्शजन्य जे भोग‚ तयां ना आरंभ न अंत
दु:खद ते कौंतेया म्हणुनी त्यजति बुध्दिवंत २२
मरणांतापर्यंत आवरूनि सोशि कामक्रोध
असा योगी नर सुखी होतसे‚ पार्था घे बोध २३
अंतरातुनी सुखी‚ अंतरी पावे आराम
अशास लाभे प्रकाश आणि अंति परब्रम्ह २४
परब्रम्ह हो प्राप्त तयां जे ना मानति द्वैत
पापमुक्त होउनी जे बघती प्राणिमात्र हीत २५
कामक्रोध विरहीत संयमी आत्मज्ञानयुक्त
अशा मुनीना सहजच होते परब्रम्ह प्राप्त २६
बाह्मांगाला स्पर्श करोनी नेत्र स्थीर धरी
श्र्वासोच्छवासा रोखुन धरुनी प्राणायाम करी २७
अशा प्रकारे आवरि इंद्रिये मन आणि बुध्दी
इच्छा भय क्रोधातुन सुटुनी पावे तो मुक्ती २8
यज्ञतपाचा भोक्ता ईश्र्वर मी तिन्ही लोकांचा
मीच प्रियसखा सुहॄद सगळया सजीव प्राण्यांचा
अशा मला ओळखील जो जो तो प्राणीमात्र
चिरशांती मिळण्यासाठी तो खचित होइ पात्र २९
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
संन्यासयोग नावाचा पाचवा अध्याय पूर्ण झाला
१३ एप्रिल, २००९
चौथा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानकर्मसंन्यासयोग
नावाचा चौथा अध्याय
श्री भगवान म्हणाले,
हा सांगितला योग प्रथम मी विवस्वान सूर्याला,
त्याने मनुला, मनुने नंतर स्वपुत्र ईक्ष्वाकूला १
तदनंतर मग परंपरेने इतराना कळला
काळाच्या उदरात पुढे तो गेला विलयाला २
तू माझा प्रिय भक्त अन् सखा असेच मी मानतो
म्हणुनी तोच पुरातन उत्तम योग तुला सांगतो ३
अर्जुन म्हणाला,
विवस्वान हा असे पुरातन, तुझा जन्म तर नवा
कसा भरवसा व्हावा त्याला कथिला योग तुवा ? ४
श्री भगवान म्हणाले,
तुझे नि माझे जन्म अर्जुना झाले रे अगणित
ज्ञात मला ते सर्व परंतु तुज नाही माहित ५
सर्व जिवांचा ईश्वर मी, जरि ना जन्मि ना मृत
स्वेच्छापूर्वक संभव घेतो याच प्रकृतीत ६
जेव्हा जेव्हा अवनीवरती धर्मर्हास होतो
अधर्मनाशास्तव मी तेव्हा जन्माला येतो ७
सज्जनरक्षण, कुकर्मनाशन, धर्मस्थापनार्थ
युगा युगातुनि जन्म घेउनी मी येतो, पार्थ ८
दिव्य असे मम जन्म, कर्म हे जाणवती ज्याला
पुर्नजन्म ना लागे त्याला, मिळे येउनी मला ९
माया भय अन् क्रोध त्यागुनी ठेवुनि विश्वास
विशुध्द बनलेले ज्ञानी मज आले मिळण्यास १०
करती माझी भक्ति अशी जे त्यांवरती प्रीती
करतो मी‚ ते येति सर्वश: मम मार्गावरती ११
इहलोकातच त्वरीत व्हावी सिध्दीची प्राप्ति
इच्छुनिया हे फल, पूजा देवांचि इथे करती १२
गुणकर्माअनुसार निर्मिले मी चारी वर्ण
त्यांचा कर्ता, तसेच भर्ता मीच असे जाण १३
कर्मबंध ना मजला, वा मी ना ठेवि फलाशा
हे जो जाणी त्या न बांधिती कर्म नि अभिलाषा १४
पूर्वी जैसी मोक्षेच्छूनी कर्मे आचरिली
तशिच अर्जना, तूहि करावी ती कर्मे आपुली १५
काय करावे, काय करू नये कठिण जाणण्यास
दाखवीन मी अशुभमुक्तीप्रद कर्मे करण्यास १६
कर्माकर्मामधिल भेद ना सोपा समजावा
कर्म, अकर्म नि दुष्कर्मातिल फरक कळुन घ्यावा १७
ज्याला दिसते कर्म अकर्मासम वा अकर्म कर्म
तो ज्ञानी, बुध्दिमान, जाणी कर्मांतिल मर्म १८
ज्याची सारी कर्मे असती कर्मफलेच्छेविना,
जाळी ज्ञानाग्नित कर्मे, तो ‘पंडित’ सकलजनां १९
फलप्राप्तीची आस सोडुनी निरिच्छ अन् तॄप्त
कर्म करी तरि प्रत्यक्षामधि राहि तो अलिप्त २०
आशाविरहित, चित्तसंयमित, शरीरधर्माची
कर्मे करी जो त्या न लागती पापे कर्माची २१
हर्षशोक, हेवेदावे अन् यशअपयश दोन्ही
समान समजुन कर्तव्य करी असा पुरूष ज्ञानी
दैवेच्छेने मिळे त्यात तो मानि समाधान
पापपुण्य कर्मांतिल त्याला ना ठरते बंधन २२
निरिच्छ अन् समबुध्दि ज्ञानि जे करी यज्ञकार्य
त्या कर्मातिल गुणदोषांचा होइ पूर्ण विलय २३
यज्ञार्पणहवि, यज्ञाग्नी, अन् हवन यज्ञकर्म
ब्रम्हरूप हे तिन्ही जो करी त्यास मिळे ब्रम्ह २४
देवांसाठी कोणी योगी यज्ञकार्य करिती
तर कोणी यज्ञाची पूजा यज्ञाने मांडती २५
नाक कान अन् दॄष्टी यांचा संयम पाळुनिया
उच्चारण करि त्या जिव्हेला आवर घालुनिया
एक प्रकारे या सर्वाचे असे हवन करुन
कोणी योगी आचरिती जे तेहि असे यजन २६
सर्व इंद्रियांच्या कर्मांचे ज्ञानाग्नित हवन
करिति कोणी तो असतो आत्मसंयमन यज्ञ २७
धन, तप, आत्माभ्यास असे कितितरी विविध यज्ञ
करीत असती पूर्णव्रताचरणी ऐसे सूज्ञ २८
श्वासोच्छवासावरी ठेवती ताबा मुनि काही
प्राणायामाच्या स्वरूपातिल यज्ञाचे आग्रही २९
अन्ननियोजन हेही कुणाला यज्ञासम ज्ञात
सर्व यज्ञकर्मी ऐसे हे असति पुण्यवंत ३०
यज्ञानंतर उरते अमृत तेच फक्त भोगिती
ते पुण्यात्मे परलोकामधि ब्रम्हस्थान मिळविती
यांपैकी एकही यज्ञ ना करती जे लोक
इहलोकातहि नाहि स्थान त्यां कुठून स्वर्लोक ? ३१
वेदांमध्ये या साय्रा यज्ञांचे वर्णन आहे
कर्मामधुनी जन्म तयांचा सत्य जाण तू हे
ब्रम्हमुखाने सांगितलेल्यावरती दे लक्ष
या सत्याचे आकलन होता पावशील मोक्ष ३२
धनयज्ञाहुन मोठि श्रेष्ठता ज्ञानयज्ञाची
ज्ञानसाधना करून होते प्राप्ती मोक्षाची ३३
वंदन आणिक सेवा करूनि विचार ज्ञानिजनां,
उपदेशाने देतिल तुजला ज्ञान, कुंतिनंदना ३४
त्या ज्ञानाच्या योगे होशिल तूहि मोहमुक्त
समाविष्ट दिसतील सर्व जिव तुझ्या नि माझ्यात ३५
आणि मानले जरि पाप्यांहुन तू पापी असशी
ज्ञानाच्या जोरावर जातिल विरून पापराशी ३६
समिधा अग्नीमधी टाकिता होति भस्मसात
तशा प्रकारे ज्ञान करी कर्मांचा नि:पात ३७
या अवनीवर पवित्र ज्ञानाहून नसे काही
सिध्दयोगि पुरूषाला याची जाणिव मग होई ३८
ज्ञान हे मिळे समत्वबुध्दी श्रध्दावंताना
ज्या योगे ते अखेर जाती चिरशांतिनिधाना ३९
अज्ञ आणि अश्रध्द संशयात्म्यांचा हो नाश
इहपरलोकी त्या न मिळे शांतीचा लवलेश ४०
आत्मज्ञान मिळवून फलेच्छा जो टाकी त्यजुनी
कर्मयोगि तो होइ मुक्त मग कर्मबंधनातुनी ४१
अज्ञानातुनि जन्मुनि वसतो मनात जो संशय
ज्ञानाच्या खड्गे छिंदुनि तो उठि रे धनंजय ४२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानकर्मसंन्यासयोग नावाचा चौथा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानकर्मसंन्यासयोग
नावाचा चौथा अध्याय
श्री भगवान म्हणाले,
हा सांगितला योग प्रथम मी विवस्वान सूर्याला,
त्याने मनुला, मनुने नंतर स्वपुत्र ईक्ष्वाकूला १
तदनंतर मग परंपरेने इतराना कळला
काळाच्या उदरात पुढे तो गेला विलयाला २
तू माझा प्रिय भक्त अन् सखा असेच मी मानतो
म्हणुनी तोच पुरातन उत्तम योग तुला सांगतो ३
अर्जुन म्हणाला,
विवस्वान हा असे पुरातन, तुझा जन्म तर नवा
कसा भरवसा व्हावा त्याला कथिला योग तुवा ? ४
श्री भगवान म्हणाले,
तुझे नि माझे जन्म अर्जुना झाले रे अगणित
ज्ञात मला ते सर्व परंतु तुज नाही माहित ५
सर्व जिवांचा ईश्वर मी, जरि ना जन्मि ना मृत
स्वेच्छापूर्वक संभव घेतो याच प्रकृतीत ६
जेव्हा जेव्हा अवनीवरती धर्मर्हास होतो
अधर्मनाशास्तव मी तेव्हा जन्माला येतो ७
सज्जनरक्षण, कुकर्मनाशन, धर्मस्थापनार्थ
युगा युगातुनि जन्म घेउनी मी येतो, पार्थ ८
दिव्य असे मम जन्म, कर्म हे जाणवती ज्याला
पुर्नजन्म ना लागे त्याला, मिळे येउनी मला ९
माया भय अन् क्रोध त्यागुनी ठेवुनि विश्वास
विशुध्द बनलेले ज्ञानी मज आले मिळण्यास १०
करती माझी भक्ति अशी जे त्यांवरती प्रीती
करतो मी‚ ते येति सर्वश: मम मार्गावरती ११
इहलोकातच त्वरीत व्हावी सिध्दीची प्राप्ति
इच्छुनिया हे फल, पूजा देवांचि इथे करती १२
गुणकर्माअनुसार निर्मिले मी चारी वर्ण
त्यांचा कर्ता, तसेच भर्ता मीच असे जाण १३
कर्मबंध ना मजला, वा मी ना ठेवि फलाशा
हे जो जाणी त्या न बांधिती कर्म नि अभिलाषा १४
पूर्वी जैसी मोक्षेच्छूनी कर्मे आचरिली
तशिच अर्जना, तूहि करावी ती कर्मे आपुली १५
काय करावे, काय करू नये कठिण जाणण्यास
दाखवीन मी अशुभमुक्तीप्रद कर्मे करण्यास १६
कर्माकर्मामधिल भेद ना सोपा समजावा
कर्म, अकर्म नि दुष्कर्मातिल फरक कळुन घ्यावा १७
ज्याला दिसते कर्म अकर्मासम वा अकर्म कर्म
तो ज्ञानी, बुध्दिमान, जाणी कर्मांतिल मर्म १८
ज्याची सारी कर्मे असती कर्मफलेच्छेविना,
जाळी ज्ञानाग्नित कर्मे, तो ‘पंडित’ सकलजनां १९
फलप्राप्तीची आस सोडुनी निरिच्छ अन् तॄप्त
कर्म करी तरि प्रत्यक्षामधि राहि तो अलिप्त २०
आशाविरहित, चित्तसंयमित, शरीरधर्माची
कर्मे करी जो त्या न लागती पापे कर्माची २१
हर्षशोक, हेवेदावे अन् यशअपयश दोन्ही
समान समजुन कर्तव्य करी असा पुरूष ज्ञानी
दैवेच्छेने मिळे त्यात तो मानि समाधान
पापपुण्य कर्मांतिल त्याला ना ठरते बंधन २२
निरिच्छ अन् समबुध्दि ज्ञानि जे करी यज्ञकार्य
त्या कर्मातिल गुणदोषांचा होइ पूर्ण विलय २३
यज्ञार्पणहवि, यज्ञाग्नी, अन् हवन यज्ञकर्म
ब्रम्हरूप हे तिन्ही जो करी त्यास मिळे ब्रम्ह २४
देवांसाठी कोणी योगी यज्ञकार्य करिती
तर कोणी यज्ञाची पूजा यज्ञाने मांडती २५
नाक कान अन् दॄष्टी यांचा संयम पाळुनिया
उच्चारण करि त्या जिव्हेला आवर घालुनिया
एक प्रकारे या सर्वाचे असे हवन करुन
कोणी योगी आचरिती जे तेहि असे यजन २६
सर्व इंद्रियांच्या कर्मांचे ज्ञानाग्नित हवन
करिति कोणी तो असतो आत्मसंयमन यज्ञ २७
धन, तप, आत्माभ्यास असे कितितरी विविध यज्ञ
करीत असती पूर्णव्रताचरणी ऐसे सूज्ञ २८
श्वासोच्छवासावरी ठेवती ताबा मुनि काही
प्राणायामाच्या स्वरूपातिल यज्ञाचे आग्रही २९
अन्ननियोजन हेही कुणाला यज्ञासम ज्ञात
सर्व यज्ञकर्मी ऐसे हे असति पुण्यवंत ३०
यज्ञानंतर उरते अमृत तेच फक्त भोगिती
ते पुण्यात्मे परलोकामधि ब्रम्हस्थान मिळविती
यांपैकी एकही यज्ञ ना करती जे लोक
इहलोकातहि नाहि स्थान त्यां कुठून स्वर्लोक ? ३१
वेदांमध्ये या साय्रा यज्ञांचे वर्णन आहे
कर्मामधुनी जन्म तयांचा सत्य जाण तू हे
ब्रम्हमुखाने सांगितलेल्यावरती दे लक्ष
या सत्याचे आकलन होता पावशील मोक्ष ३२
धनयज्ञाहुन मोठि श्रेष्ठता ज्ञानयज्ञाची
ज्ञानसाधना करून होते प्राप्ती मोक्षाची ३३
वंदन आणिक सेवा करूनि विचार ज्ञानिजनां,
उपदेशाने देतिल तुजला ज्ञान, कुंतिनंदना ३४
त्या ज्ञानाच्या योगे होशिल तूहि मोहमुक्त
समाविष्ट दिसतील सर्व जिव तुझ्या नि माझ्यात ३५
आणि मानले जरि पाप्यांहुन तू पापी असशी
ज्ञानाच्या जोरावर जातिल विरून पापराशी ३६
समिधा अग्नीमधी टाकिता होति भस्मसात
तशा प्रकारे ज्ञान करी कर्मांचा नि:पात ३७
या अवनीवर पवित्र ज्ञानाहून नसे काही
सिध्दयोगि पुरूषाला याची जाणिव मग होई ३८
ज्ञान हे मिळे समत्वबुध्दी श्रध्दावंताना
ज्या योगे ते अखेर जाती चिरशांतिनिधाना ३९
अज्ञ आणि अश्रध्द संशयात्म्यांचा हो नाश
इहपरलोकी त्या न मिळे शांतीचा लवलेश ४०
आत्मज्ञान मिळवून फलेच्छा जो टाकी त्यजुनी
कर्मयोगि तो होइ मुक्त मग कर्मबंधनातुनी ४१
अज्ञानातुनि जन्मुनि वसतो मनात जो संशय
ज्ञानाच्या खड्गे छिंदुनि तो उठि रे धनंजय ४२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
ज्ञानकर्मसंन्यासयोग नावाचा चौथा अध्याय पूर्ण झाला
१० एप्रिल, २००९
तिसरा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
कर्मयोग
नावाचा तिसरा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कर्मापेक्षा श्रेष्ठ बुध्दि हे तुझेच म्हणणे ना ?
तरि युध्दाच्या घोर कर्मी मज लोटिशी‚ जनार्दना ? १
दुटप्पी तुझ्या उपदेशाने कुण्ठित मति होई
निश्चित एकच मार्ग सांग जो श्रेयस्कर होई २
श्रीभगवान म्हणाले‚
हे कौंतेया दोन मार्ग मी वर्णन केले तुजसाठी
संन्याशाचा ज्ञानमार्ग अन् कर्मयोग योग्यांसाठी ३
कर्मारंभ न करण्याने ना होइ मुक्ती प्राप्त
अन् संन्यासी होउनदेखिल सिध्दी दुरापास्त ४
असो कुणीही‚ कर्मावाचुन बसूच ना शकतो
निसर्गनियमे बध्द कार्यरत असा सदा असतो ५
देखाव्याला इंद्रियसंयम‚ मनात जप जास्त
अशा नराला केवळ ‘दांभिक’ ही संज्ञा रास्त ६
मनी संयमित राहुनि करि जो कर्मप्रारंभ
निश्रित होतो खास प्रतिष्ठेचा त्याला लाभ ७
रिकामेपणे उगा न बसता कार्य तू करावे
श्रेयस्कर तुज स्वधर्मातले कर्म आचरावे
जाण अर्जुना क्रमप्राप्तही असे काम करणे
कर्म न करता अशक्य होइल उदराचे भरणे ८
यज्ञाखेरिज इतरहि कामे या लोकी‚ पार्थ
नि:संगपणे तीहि करावी जैसी यज्ञार्थ ९
यज्ञासह घडवुनी विश्व त्वष्टा होता वदला
यज्ञची करिल इच्छापूर्ती प्रदान तुम्हाला १०
देवांना प्रिय यज्ञ करूनिया खूष करा त्याना
तोषवतिल ते तुम्हास‚ श्रेयस् हे परस्पराना ११
यज्ञाने संतुष्ट देव हे फल सर्वा देती
परत तया जो न देइ त्याची ‘चोरां’मधि गणती १२
यज्ञानंतर उर्वरीत जे त्यावर उपजीवितो
तो नर होतो पापमुक्त अन् मोक्ष प्राप्त करतो
पण जे केवळ स्वत:चसाठी शिजवतात अन्न
अन् स्वत:च भक्षितात ते‚ ते खाती पापान्न १३
जिवास पोशी अन्न‚ ज्यास करी पाउस निर्माण
जन्म पावसाचा यज्ञातुन‚ कर्मांतुन यज्ञ १४
कर्म निघाले ब्रम्हापासुनि‚ ब्रम्ह ईशरूप
सर्वव्यापि ब्रम्ह म्हणूनच यज्ञाचे अधिप १५
यज्ञ कर्मचक्राला या जे अव्हेरती‚ पार्थ
पापी लंपट आयुष्य त्यांचे हो केवळ व्यर्थ १६
पण आत्म्यामधि मग्न राहुनी आत्म्यातच तुष्ट
ऐशांसाठी कार्य न उरते काही अवशिष्ट १७
ऐसा सज्जन करे काही वा काहीही न करे
कारण इतरांमधी तयाला स्वारस्यच ना उरे १८
कौंतेया‚ तू कर्म करावे अलिप्त राहून
अनासक्त कर्माचरणामधि आहे कल्याण १९
जनकासम जन सिध्दि पावले आचरून कर्म
लोकाग्रणि होण्यास्तव तुजला उचित नित्यकर्म २०
पुरूषश्रेष्ठ जे जे करतो ते इतर लोक करिती
प्रमाण मानी तो जे त्याला सगळे अनुसरिती २१
पार्था‚ या तिन्हि लोकी मजला कर्तव्यच नुरले
अथवा काही मिळवायाचे असेहि ना उरले
तरीही पहा कर्मावाचुन राहतो न कधि मी
सदैव असतो‚ हे पार्था‚ मी मग्न नित्यकर्मी २२
ध्यानी घे मी राहिन निष्क्रिय जर आळस करूनी
निष्क्रिय बनतिल जनही सारे मजला अनुसरूनी २३
अन् त्या निष्क्रियतेतुन त्यांचा होइल जो नाश
ठरेन कारण मीच अर्जुना त्यांच्या नाशास २४
अजाणते जन करिती कर्में होउनिया लिप्त
लोकाग्रणिने तशिच करावी राहूनि अलिप्त २५
कर्ममग्न पण अजाणत्याना कमी न लेखावे
अविकारिपणे कसे करावे कर्म‚ दाखवावे
स्वत: तसे आचरून करावे प्रवृत्त तयाना
हेच असे कर्तव्य ज्ञानी अन् लोकाग्रणिना २६
प्रकॄतिच्या त्रिगुणानी सारी कर्मे होत असता
अहंकारि अन् अज्ञानी म्हणे‚ तोच असे कर्ता २७
सुजाण जाणी गुण कर्मातील अध्याहॄत द्वैत
गुणातुनि गुण येती जाणुनि राही अविचलित २८
त्रिगुणांच्या मोहात राहति निमग्न अज्ञानी
सोडुन द्यावा पाठपुरावा त्यांचा सूज्ञानी २९
मजवरती सोपवुनी चिंता तू परिणामांची
नि:शंक सुरू करी प्रक्रिया या संग्रामाची ३०
नि:शंकपणे जे माझे आदेश अनुसरती
कर्मबंधनातुन ते श्रध्दावंत मुक्त होती ३१
मत्सरामुळे नकार देती करण्या अनुसरण
ते अविवेकी मूढ पावती नाश खचित जाण ३२
सुजाणही वागती आपुल्या स्वभावानुसार
तसेच जीवहि सर्व‚ काय मग करायचा जोर? ३३
विषयवासनांमध्ये वसती प्रीति अन् द्वेष
आधीन त्यांच्या कधी न व्हावे‚ दोन्ही रिपुरूप ३४
कितिहि भासले सोपे परधर्माचे अनुकरण
धर्म आपला पाळावा जरि नसला परिपूर्ण
स्वधर्मातले मरणे देखिल श्रेयस्कर ठरते
परधर्मामधि घुसमत जगणे भीतिप्रद असते ३५
अर्जुन म्हणाला‚
इच्छा नसतानाही करिती लोक पापकर्म
कोणाच्या बळजबरीने? मजसी करी कथन मर्म ३६
श्री भगवान म्हणाले‚
रजोगुणातुन जन्म घेति जे क्रोध आणि काम
तेच मुळाशी असती याच्या शत्रू अति अधम ३७
अग्नि धुराने‚ दर्पण धुळिने‚ नाळेने गर्भ
वेढले जसे तसे वेढले या रिपुनी सर्व ३८
सर्वभक्षि अग्नीसम आहे रिपू कामरूपी
तये टाकिले झाकोळुन रे तेज ज्ञानरूपी ३९
बुध्दि आणि मन तशी इंद्रिये तिहीत हा वसतो
ज्ञाना झाकुन टाकुन मनुजा सदैव मोहवितो ४०
म्हणुनि अर्जुना विषयवासनांचे करि संयमन
अन् ज्ञानाच्या‚ विज्ञानाच्या रिपुचे करि दमन ४१
इंद्रियांहुनी थोर असे मन‚ मनाहुनीहि मती
मतीहुनीही थोर असे त्या परमात्मा म्हणती ४२
परमात्म्याला जाण‚ पार्थ‚ अन् स्वत:स आवरूनी
कामस्वरूपी शत्रूचा तू टाक अंत करूनी ४३
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
कर्मयोग नावाचा तिसरा अध्याय पूर्ण झाला
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
कर्मयोग
नावाचा तिसरा अध्याय
अर्जुन म्हणाला‚
कर्मापेक्षा श्रेष्ठ बुध्दि हे तुझेच म्हणणे ना ?
तरि युध्दाच्या घोर कर्मी मज लोटिशी‚ जनार्दना ? १
दुटप्पी तुझ्या उपदेशाने कुण्ठित मति होई
निश्चित एकच मार्ग सांग जो श्रेयस्कर होई २
श्रीभगवान म्हणाले‚
हे कौंतेया दोन मार्ग मी वर्णन केले तुजसाठी
संन्याशाचा ज्ञानमार्ग अन् कर्मयोग योग्यांसाठी ३
कर्मारंभ न करण्याने ना होइ मुक्ती प्राप्त
अन् संन्यासी होउनदेखिल सिध्दी दुरापास्त ४
असो कुणीही‚ कर्मावाचुन बसूच ना शकतो
निसर्गनियमे बध्द कार्यरत असा सदा असतो ५
देखाव्याला इंद्रियसंयम‚ मनात जप जास्त
अशा नराला केवळ ‘दांभिक’ ही संज्ञा रास्त ६
मनी संयमित राहुनि करि जो कर्मप्रारंभ
निश्रित होतो खास प्रतिष्ठेचा त्याला लाभ ७
रिकामेपणे उगा न बसता कार्य तू करावे
श्रेयस्कर तुज स्वधर्मातले कर्म आचरावे
जाण अर्जुना क्रमप्राप्तही असे काम करणे
कर्म न करता अशक्य होइल उदराचे भरणे ८
यज्ञाखेरिज इतरहि कामे या लोकी‚ पार्थ
नि:संगपणे तीहि करावी जैसी यज्ञार्थ ९
यज्ञासह घडवुनी विश्व त्वष्टा होता वदला
यज्ञची करिल इच्छापूर्ती प्रदान तुम्हाला १०
देवांना प्रिय यज्ञ करूनिया खूष करा त्याना
तोषवतिल ते तुम्हास‚ श्रेयस् हे परस्पराना ११
यज्ञाने संतुष्ट देव हे फल सर्वा देती
परत तया जो न देइ त्याची ‘चोरां’मधि गणती १२
यज्ञानंतर उर्वरीत जे त्यावर उपजीवितो
तो नर होतो पापमुक्त अन् मोक्ष प्राप्त करतो
पण जे केवळ स्वत:चसाठी शिजवतात अन्न
अन् स्वत:च भक्षितात ते‚ ते खाती पापान्न १३
जिवास पोशी अन्न‚ ज्यास करी पाउस निर्माण
जन्म पावसाचा यज्ञातुन‚ कर्मांतुन यज्ञ १४
कर्म निघाले ब्रम्हापासुनि‚ ब्रम्ह ईशरूप
सर्वव्यापि ब्रम्ह म्हणूनच यज्ञाचे अधिप १५
यज्ञ कर्मचक्राला या जे अव्हेरती‚ पार्थ
पापी लंपट आयुष्य त्यांचे हो केवळ व्यर्थ १६
पण आत्म्यामधि मग्न राहुनी आत्म्यातच तुष्ट
ऐशांसाठी कार्य न उरते काही अवशिष्ट १७
ऐसा सज्जन करे काही वा काहीही न करे
कारण इतरांमधी तयाला स्वारस्यच ना उरे १८
कौंतेया‚ तू कर्म करावे अलिप्त राहून
अनासक्त कर्माचरणामधि आहे कल्याण १९
जनकासम जन सिध्दि पावले आचरून कर्म
लोकाग्रणि होण्यास्तव तुजला उचित नित्यकर्म २०
पुरूषश्रेष्ठ जे जे करतो ते इतर लोक करिती
प्रमाण मानी तो जे त्याला सगळे अनुसरिती २१
पार्था‚ या तिन्हि लोकी मजला कर्तव्यच नुरले
अथवा काही मिळवायाचे असेहि ना उरले
तरीही पहा कर्मावाचुन राहतो न कधि मी
सदैव असतो‚ हे पार्था‚ मी मग्न नित्यकर्मी २२
ध्यानी घे मी राहिन निष्क्रिय जर आळस करूनी
निष्क्रिय बनतिल जनही सारे मजला अनुसरूनी २३
अन् त्या निष्क्रियतेतुन त्यांचा होइल जो नाश
ठरेन कारण मीच अर्जुना त्यांच्या नाशास २४
अजाणते जन करिती कर्में होउनिया लिप्त
लोकाग्रणिने तशिच करावी राहूनि अलिप्त २५
कर्ममग्न पण अजाणत्याना कमी न लेखावे
अविकारिपणे कसे करावे कर्म‚ दाखवावे
स्वत: तसे आचरून करावे प्रवृत्त तयाना
हेच असे कर्तव्य ज्ञानी अन् लोकाग्रणिना २६
प्रकॄतिच्या त्रिगुणानी सारी कर्मे होत असता
अहंकारि अन् अज्ञानी म्हणे‚ तोच असे कर्ता २७
सुजाण जाणी गुण कर्मातील अध्याहॄत द्वैत
गुणातुनि गुण येती जाणुनि राही अविचलित २८
त्रिगुणांच्या मोहात राहति निमग्न अज्ञानी
सोडुन द्यावा पाठपुरावा त्यांचा सूज्ञानी २९
मजवरती सोपवुनी चिंता तू परिणामांची
नि:शंक सुरू करी प्रक्रिया या संग्रामाची ३०
नि:शंकपणे जे माझे आदेश अनुसरती
कर्मबंधनातुन ते श्रध्दावंत मुक्त होती ३१
मत्सरामुळे नकार देती करण्या अनुसरण
ते अविवेकी मूढ पावती नाश खचित जाण ३२
सुजाणही वागती आपुल्या स्वभावानुसार
तसेच जीवहि सर्व‚ काय मग करायचा जोर? ३३
विषयवासनांमध्ये वसती प्रीति अन् द्वेष
आधीन त्यांच्या कधी न व्हावे‚ दोन्ही रिपुरूप ३४
कितिहि भासले सोपे परधर्माचे अनुकरण
धर्म आपला पाळावा जरि नसला परिपूर्ण
स्वधर्मातले मरणे देखिल श्रेयस्कर ठरते
परधर्मामधि घुसमत जगणे भीतिप्रद असते ३५
अर्जुन म्हणाला‚
इच्छा नसतानाही करिती लोक पापकर्म
कोणाच्या बळजबरीने? मजसी करी कथन मर्म ३६
श्री भगवान म्हणाले‚
रजोगुणातुन जन्म घेति जे क्रोध आणि काम
तेच मुळाशी असती याच्या शत्रू अति अधम ३७
अग्नि धुराने‚ दर्पण धुळिने‚ नाळेने गर्भ
वेढले जसे तसे वेढले या रिपुनी सर्व ३८
सर्वभक्षि अग्नीसम आहे रिपू कामरूपी
तये टाकिले झाकोळुन रे तेज ज्ञानरूपी ३९
बुध्दि आणि मन तशी इंद्रिये तिहीत हा वसतो
ज्ञाना झाकुन टाकुन मनुजा सदैव मोहवितो ४०
म्हणुनि अर्जुना विषयवासनांचे करि संयमन
अन् ज्ञानाच्या‚ विज्ञानाच्या रिपुचे करि दमन ४१
इंद्रियांहुनी थोर असे मन‚ मनाहुनीहि मती
मतीहुनीही थोर असे त्या परमात्मा म्हणती ४२
परमात्म्याला जाण‚ पार्थ‚ अन् स्वत:स आवरूनी
कामस्वरूपी शत्रूचा तू टाक अंत करूनी ४३
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
कर्मयोग नावाचा तिसरा अध्याय पूर्ण झाला
०९ एप्रिल, २००९
दुसरा अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
सांख्ययोग
नावाचा दुसरा अध्याय
अश्रूनी डबडबले डोळे आणिक मन खिन्न
अशा अर्जुना पाहुनि वदते झाले मधुसूदन १
“आर्यांना शोभा ना देती असली ही तर्कटे
कुठून तुझिया मनात, पार्था‚ आली ही जळमटे २
नको दाखवू नामर्दपणा जो लांछनकारी
खंबीरपणे युध्द कराया ऊठ‚ धनुर्धारी” ३
अर्जुन म्हणाला‚
श्रीकृष्णा‚ हे भीष्म‚ द्रोण या परमपूज्य व्यक्ती
त्यांना मारायासाठी मी आणु कुठुन शक्ती ४
गुरूहत्येपेक्षा खावे मी भिक्षा मागून
माखावें त्यांच्या रक्ताने बदतर त्याहून ५
आम्हि जिंकावे अथवा त्यानी या पर्यायात
मला केशवा योग्य काय ते हे नाही कळत
ज्याना मारून आम्ही उरावे हे न मना पटते
तेच उभे सामोरि लढाया‚ मम कौरव भ्राते ६
कुंठितमति मी‚ काय करू हे कळते ना मजसी
सांग केशवा शिष्य तुझा मी‚ शरण आलो तुजसी ७
स्वर्गधरेचे राज्य दिले तरि कुणि न सांगू शकते
अनुत्तरित शंका हि सर्वथा मनास मम शोषते ८
संजय म्हणाला‚
इतुके सारे सांगुनी अर्जुन कृष्णासी बोलला
“नाही मी लढणार” म्हणुनिया स्तब्ध उभा राहिला ९
दोन्ही सैन्यांमध्ये थांबल्या खिन्न अर्जुनाला
अस्फुटसे हसुनिया कृष्ण मग वदले या बोला‚ १०
श्री भगवान म्हणाले‚
“शोकासाठी पात्र जे न तू विचार त्याचा करिशी
आणिक मोठया विद्वानासम भाषण पण देशी
अरे कुणी जगला वा मेला शोक न पंडित करती
अन् मरण्या मारण्यावरून तुझि कुंठित होते मती ? ११
असे न की मी‚ तू‚ हे राजे‚ नव्हतो पूर्वी कधि
असेहि नाही की आपण यापुढे न होणे कधी १२
जो जन्मे त्या येइ बालपण‚ यौवन‚ वृध्दपणा
अन् मग मिळते शरीर त्या दुजे ही तर क्रमधारणा
हे ठाउक ज्या ते ज्ञानीजन पडति न मोहात
कारण त्याना ज्ञात कि सारे असते क्रमप्राप्त १३
हे कुन्तिसुता‚ शीतउष्ण वा सुखदुखकारक जे
येते‚ जाते‚ संतत नसते‚ सहन करी तू ते १४
ज्या पुरूषाला या सर्वांची व्यथा न बाधे तो
सुखदु:खाला समान मानुनि अमरत्वा जातो १५
जें ‘आहे’ ते ‘नाही’ नसते जे ‘नाही’ ते ‘असते’ ना
ज्ञानी जाणत पूर्णपणें ‘आहे–नाही’ च्या तत्वाना १६
ज्या शक्तीने केलि निर्मिती अन् राहे व्यापून
तिच्या विनाशा समर्थ कुणिहि नसे‚ कुन्तिनंदन १७
नाशवंत देहांचा धारक ‘आत्मा’ अविनाशी
जाणुनि घे अर्जुना‚ आणि हो तयार युध्दासी १८
आत्मा मारी सर्वांना अन् स्वत:हि पावे मरण
असे समजती जे जे कोणी ते ते अनभिज्ञ १९
नाही जन्मत‚ मरतहि नाही आत्मा चिरंजिवी
आज असे अन् पुन्हा न होइल असाहि तो नाही
चिरंजीव अन् पुरातन असा हा आत्मा आहे
नाश पावली जरी शरीरे तरी उरून राहे २०
आत्म्याचे अविनाशि रूप हे असे जया अवगत
तो कैसा मारील‚ मारविल कुणासही‚ पार्थ ? २१
सहजपणे जैसी मनुजाने वसने बदलावी
तशीच आत्मा जीर्ण शरीरे त्यागुनी चढवी नवी २२
शस्त्रे नाहित समर्थ चिरण्या, यास‚ अग्नि जाळण्या
पाणी पण असमर्थ भिजवण्या‚ वाराही शोषण्या २३
शस्त्र‚ अग्नि‚ जल‚ वारा याना करी पराभूत
सर्वव्यापि अन् स्थिर सदैव हा आत्मा कालातीत २४
अविकारी‚ अव्यक्त आणि समजाया कठिणतर
ऐशा आत्म्या जाणुन घेउनि शोक तुझा आवर २५
आणि जरी तू मानत असशिल जन्मुनि मरतो हा
तरी तयास्तव शोक मांडणे तुला न दे शोभा २६
जो जन्मे त्या मरणे आणि मॄता पुन्हा जन्मणे
असते हे अनिवार्य जाण अन् टाळ शोक करणे २७
प्राणिमात्र अदृश्य आधि अन् मध्यकाली दॄश्य
पुन्हा अंति अदृश्य होति, मग शोक अनावश्य २८
कुणास भासे नवल‚ वर्णितो कुणी नवलवत् हा
कुणी ऐकितो नवलच याचे‚ तरि कुणा न ठावा २९
अवध्य हा आत्मा सजिवांच्या शरिरांचा स्वामी
म्हणुन शोक सजिवांस्तव करणे ठरते कुचकामी ३०
धर्मोचित युध्दापरि श्रेयस्कर ना काहीही
युध्दापासुन विचलित होणे क्षात्रधर्म नाहीं ३१
स्वर्गाचे जणु द्वार असे हे धर्मयुध्द जाण
भाग्यवंत क्षत्रियास केवळ मिळतो हा मान ३२
तरि धर्मोचित युध्दाला जर नकार तू देशी
स्वधर्म आणि कीर्ति गमावून पापभार घेशी ३३
छी थू होइल तव कौंतेया‚ सार्या लोकात
मरणाहुनिही दु:खद ऐसी होइल दुष्कीर्त ३४
रणावरूनि पळणारा म्हणुनी तुझ्याकडे बघतील
प्रतिष्ठा तुझी विसरून तुजला कस्पटाशि तुलतील ३५
नको नको ते शब्द बोलतिल तव कुवतीविषयी
अशी कुचेष्टा ऐकुन घेणे होइल दुखदायी ३६
रणात मरूनी स्वर्ग मिळवशिल‚ विजयि होउनी राज्य
ऊठ करोनी विचार याचा हो युध्दाला सज्ज ३७
सुखदु:ख तसे नफा नि तोटा जय नि पराजयही
उभयाना सारखे गणुनि‚ लढ त्यात पाप नाही ३८
इथवर पार्था मी सांगितला सांख्ययोग तुजप्रती
कर्मयोग हा ऐक आता जै कर्मबंध तुटती ३९
प्रारंभित कर्माचा त्याने नाश नाहि होत
अल्पहि पालन या योगाचे करी भीतिमुक्त ४०
कर्में निश्चित करते जी ती बुध्दि हवी एकाग्र
विचलित बुध्दीचे नर होती वासनांमुळे व्यग्र ४१
वेदांमधल्या कर्मकांडपर वाक्यांना भुलणारे
वेदविशारद समजतात कर्माविण काहि न दुसरे ४२
‘नानाविध कर्मे केल्यावर होते फलप्राप्ती
जी असते ऐश्वर्यभोग’ ऐसे ते प्रतिपादिती ४३
भोग आणि ऐश्वर्यामागे जे हे पळतात
बुध्दि त्यांची होउ न शकते स्थिर समाधिस्त ४४
सत्व रज तम या त्रिगुणानी भरलेले वेद
त्रिगुणांच्या पलिकडे अर्जुना‚ हो तू स्वयंसिध्द ४५
महापूर पाणी असता जे महत्व विहिरीचे
ज्ञानी पुरूषाना बस् तितुके कौतुक वेदांचे ४६
कर्म करावे‚ करित रहावे हाच हक्क तुजला
कर्मफलाचा वाटा मिळणे हा नाही दिधला
फलप्राप्ती झालीच पाहिजे असा नसे न्याय
फलाअभावी कर्म न करणे हा नच पर्याय ४७
अनासक्त होऊन कर्म कर योगाच्या ठायी
कार्यसिध्दि हो वा ना हो तरि निर्विकार राही
यश अपयश मानुनी एक अन् राहुनि नि:संग
कर्म असे करण्यास अर्जुना‚ नाव कर्मयोग ४८
कर्म कधीही कनिष्ठ ठरते समबुध्दीपेक्षा
बापुडवाणे मनात धरती कर्मफल अपेक्षा ४९
पाप पुण्य दोन्हीतुन राही अलिप्त समबुध्दी
चतुरार्इने आचर कर्मे हीच कर्मबुध्दी ५०
कर्मफलाला दुर्लक्षिति जे राहुनी अलिप्त
जन्मबंधनापासुन होती ऐसे नर मुक्त ५१
गढुळ मोहपर्यावरणातुन मुक्त जधि होशी
ऐकलेस त्या‚ ऐकशील त्या वेदां कंटाळशी ५२
अन् वेदांनी कुंठित मति तव होइल स्थिर जेव्हा
स्थिरबुध्दी तुज कर्मयोग होइल प्राप्त तेव्हा ५३
अर्जुन म्हणाला‚
सांग‚ केशवा‚ मज स्थिरबुध्दी मनुजाची लक्षणे
कैसे त्याचे उठणे‚ बसणे‚ अन् कैसे बोलणे? ५४
श्रीभगवान म्हणाले‚
सर्व कामना तशा वासना सोडुनि जो तुष्ट
तो स्थिरबुध्दी अलिप्ततेने राहि आत्मनिष्ठ ५५
दु:खामधि ना खेद जया‚ ना सुखात आसक्ती
स्थिरबुध्दी तो सुटली ज्याची प्रेम‚ राग‚ भीती ५६
या सर्वांतुनी मुक्त होउनी हो ज्याची शुध्दी
शुभाशुभाचा मोद खेद ना ज्या तो स्थिरबुध्दी ५७
कासव जैसे अवयव आपुले घेइ आवरून
तसा विषयवासना आवरून धरी स्थितप्रज्ञ ५८
निराहारिचे भोजन सुटते परी न रसभक्ती
परमज्ञान मिळता पण सुटते सर्वच आसक्ती ५९
परमज्ञान ना‚ अन् आचरिती दमन इंद्रियांचे
सुप्तवासनांमध्ये भरकटे मनमानस त्यांचे ६०
संयम करूनी होती जे मम ठायी परायण
त्यांच्या स्वाधिन त्यांचि इंद्रिये तेच स्थितप्रज्ञ ६१
विचार मनि जो करि विषयाचा‚ होई आधीन
आधिनता मग जने वासना‚ राग वासनेतुन ६२
रागातुन जन्मतो मोह जो करी स्मरण~हास
विस्मरणाने बुध्दि फिरे‚ तदनंतर हो नाश ६३
काबु मनावर ठेवुनि वागे असा स्थितप्रज्ञ
रागद्वेषविरहितपणे घे भोग‚ तरि प्रसन्न ६४
अन प्रसन्न मन करते सार्या दु:खांचे हरण
प्रसन्नमन जो तो स्थिरबुध्दी हे निश्चित जाण ६५
अस्थिर बुध्दी ज्याची तो भावनाशील नसतो
शून्य भावना ज्याला तो कधि शांती न मिळवतो ६६
विषयवासनांच्या मागे मन स्वैर धाव घेई
वारा जैसी पाण्यावरली नौका भिरकावी ६७
जये इंद्रियांना आवरले मन करूनी ठाम
ते नर करती स्थिर आपुली बुध्दी निष्काम ६८
जागा राही‚ जग सारे असताना झोपेमधीं
अन् जग जागे असता झोपे तो नर स्थिरबुध्दी ६९
तुडुंब भरला सागर राही बंद किनार्यात
तरिहि पुराचें पाणी समावे त्याच्या उदरात
तसा शांत स्थितप्रज्ञ, असुनिही विषयज्ञान त्याला
अशी शांति नच लाभे कधिही विषयलोलुपाला ७०
सर्व कामना त्यागुनि जगतो जो निरिच्छवृत्ती
निगर्वी तसा निर्मोही हो त्यास शांति प्राप्ती ७१
अशी स्थिती ही ब्राम्ही म्हणुनी ओळखली जाई
मिळता जी मनुजाला कसला मोह कधि न होई
अशा स्थितित जरि मनुष्य राहिल अंतिम समयाला
तरि ब्रम्हनिर्माणस्वरूपी मोक्ष मिळे त्याला ७२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
सांख्ययोग नावाचा दुसरा अध्याय पूर्ण झाला.
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
सांख्ययोग
नावाचा दुसरा अध्याय
अश्रूनी डबडबले डोळे आणिक मन खिन्न
अशा अर्जुना पाहुनि वदते झाले मधुसूदन १
“आर्यांना शोभा ना देती असली ही तर्कटे
कुठून तुझिया मनात, पार्था‚ आली ही जळमटे २
नको दाखवू नामर्दपणा जो लांछनकारी
खंबीरपणे युध्द कराया ऊठ‚ धनुर्धारी” ३
अर्जुन म्हणाला‚
श्रीकृष्णा‚ हे भीष्म‚ द्रोण या परमपूज्य व्यक्ती
त्यांना मारायासाठी मी आणु कुठुन शक्ती ४
गुरूहत्येपेक्षा खावे मी भिक्षा मागून
माखावें त्यांच्या रक्ताने बदतर त्याहून ५
आम्हि जिंकावे अथवा त्यानी या पर्यायात
मला केशवा योग्य काय ते हे नाही कळत
ज्याना मारून आम्ही उरावे हे न मना पटते
तेच उभे सामोरि लढाया‚ मम कौरव भ्राते ६
कुंठितमति मी‚ काय करू हे कळते ना मजसी
सांग केशवा शिष्य तुझा मी‚ शरण आलो तुजसी ७
स्वर्गधरेचे राज्य दिले तरि कुणि न सांगू शकते
अनुत्तरित शंका हि सर्वथा मनास मम शोषते ८
संजय म्हणाला‚
इतुके सारे सांगुनी अर्जुन कृष्णासी बोलला
“नाही मी लढणार” म्हणुनिया स्तब्ध उभा राहिला ९
दोन्ही सैन्यांमध्ये थांबल्या खिन्न अर्जुनाला
अस्फुटसे हसुनिया कृष्ण मग वदले या बोला‚ १०
श्री भगवान म्हणाले‚
“शोकासाठी पात्र जे न तू विचार त्याचा करिशी
आणिक मोठया विद्वानासम भाषण पण देशी
अरे कुणी जगला वा मेला शोक न पंडित करती
अन् मरण्या मारण्यावरून तुझि कुंठित होते मती ? ११
असे न की मी‚ तू‚ हे राजे‚ नव्हतो पूर्वी कधि
असेहि नाही की आपण यापुढे न होणे कधी १२
जो जन्मे त्या येइ बालपण‚ यौवन‚ वृध्दपणा
अन् मग मिळते शरीर त्या दुजे ही तर क्रमधारणा
हे ठाउक ज्या ते ज्ञानीजन पडति न मोहात
कारण त्याना ज्ञात कि सारे असते क्रमप्राप्त १३
हे कुन्तिसुता‚ शीतउष्ण वा सुखदुखकारक जे
येते‚ जाते‚ संतत नसते‚ सहन करी तू ते १४
ज्या पुरूषाला या सर्वांची व्यथा न बाधे तो
सुखदु:खाला समान मानुनि अमरत्वा जातो १५
जें ‘आहे’ ते ‘नाही’ नसते जे ‘नाही’ ते ‘असते’ ना
ज्ञानी जाणत पूर्णपणें ‘आहे–नाही’ च्या तत्वाना १६
ज्या शक्तीने केलि निर्मिती अन् राहे व्यापून
तिच्या विनाशा समर्थ कुणिहि नसे‚ कुन्तिनंदन १७
नाशवंत देहांचा धारक ‘आत्मा’ अविनाशी
जाणुनि घे अर्जुना‚ आणि हो तयार युध्दासी १८
आत्मा मारी सर्वांना अन् स्वत:हि पावे मरण
असे समजती जे जे कोणी ते ते अनभिज्ञ १९
नाही जन्मत‚ मरतहि नाही आत्मा चिरंजिवी
आज असे अन् पुन्हा न होइल असाहि तो नाही
चिरंजीव अन् पुरातन असा हा आत्मा आहे
नाश पावली जरी शरीरे तरी उरून राहे २०
आत्म्याचे अविनाशि रूप हे असे जया अवगत
तो कैसा मारील‚ मारविल कुणासही‚ पार्थ ? २१
सहजपणे जैसी मनुजाने वसने बदलावी
तशीच आत्मा जीर्ण शरीरे त्यागुनी चढवी नवी २२
शस्त्रे नाहित समर्थ चिरण्या, यास‚ अग्नि जाळण्या
पाणी पण असमर्थ भिजवण्या‚ वाराही शोषण्या २३
शस्त्र‚ अग्नि‚ जल‚ वारा याना करी पराभूत
सर्वव्यापि अन् स्थिर सदैव हा आत्मा कालातीत २४
अविकारी‚ अव्यक्त आणि समजाया कठिणतर
ऐशा आत्म्या जाणुन घेउनि शोक तुझा आवर २५
आणि जरी तू मानत असशिल जन्मुनि मरतो हा
तरी तयास्तव शोक मांडणे तुला न दे शोभा २६
जो जन्मे त्या मरणे आणि मॄता पुन्हा जन्मणे
असते हे अनिवार्य जाण अन् टाळ शोक करणे २७
प्राणिमात्र अदृश्य आधि अन् मध्यकाली दॄश्य
पुन्हा अंति अदृश्य होति, मग शोक अनावश्य २८
कुणास भासे नवल‚ वर्णितो कुणी नवलवत् हा
कुणी ऐकितो नवलच याचे‚ तरि कुणा न ठावा २९
अवध्य हा आत्मा सजिवांच्या शरिरांचा स्वामी
म्हणुन शोक सजिवांस्तव करणे ठरते कुचकामी ३०
धर्मोचित युध्दापरि श्रेयस्कर ना काहीही
युध्दापासुन विचलित होणे क्षात्रधर्म नाहीं ३१
स्वर्गाचे जणु द्वार असे हे धर्मयुध्द जाण
भाग्यवंत क्षत्रियास केवळ मिळतो हा मान ३२
तरि धर्मोचित युध्दाला जर नकार तू देशी
स्वधर्म आणि कीर्ति गमावून पापभार घेशी ३३
छी थू होइल तव कौंतेया‚ सार्या लोकात
मरणाहुनिही दु:खद ऐसी होइल दुष्कीर्त ३४
रणावरूनि पळणारा म्हणुनी तुझ्याकडे बघतील
प्रतिष्ठा तुझी विसरून तुजला कस्पटाशि तुलतील ३५
नको नको ते शब्द बोलतिल तव कुवतीविषयी
अशी कुचेष्टा ऐकुन घेणे होइल दुखदायी ३६
रणात मरूनी स्वर्ग मिळवशिल‚ विजयि होउनी राज्य
ऊठ करोनी विचार याचा हो युध्दाला सज्ज ३७
सुखदु:ख तसे नफा नि तोटा जय नि पराजयही
उभयाना सारखे गणुनि‚ लढ त्यात पाप नाही ३८
इथवर पार्था मी सांगितला सांख्ययोग तुजप्रती
कर्मयोग हा ऐक आता जै कर्मबंध तुटती ३९
प्रारंभित कर्माचा त्याने नाश नाहि होत
अल्पहि पालन या योगाचे करी भीतिमुक्त ४०
कर्में निश्चित करते जी ती बुध्दि हवी एकाग्र
विचलित बुध्दीचे नर होती वासनांमुळे व्यग्र ४१
वेदांमधल्या कर्मकांडपर वाक्यांना भुलणारे
वेदविशारद समजतात कर्माविण काहि न दुसरे ४२
‘नानाविध कर्मे केल्यावर होते फलप्राप्ती
जी असते ऐश्वर्यभोग’ ऐसे ते प्रतिपादिती ४३
भोग आणि ऐश्वर्यामागे जे हे पळतात
बुध्दि त्यांची होउ न शकते स्थिर समाधिस्त ४४
सत्व रज तम या त्रिगुणानी भरलेले वेद
त्रिगुणांच्या पलिकडे अर्जुना‚ हो तू स्वयंसिध्द ४५
महापूर पाणी असता जे महत्व विहिरीचे
ज्ञानी पुरूषाना बस् तितुके कौतुक वेदांचे ४६
कर्म करावे‚ करित रहावे हाच हक्क तुजला
कर्मफलाचा वाटा मिळणे हा नाही दिधला
फलप्राप्ती झालीच पाहिजे असा नसे न्याय
फलाअभावी कर्म न करणे हा नच पर्याय ४७
अनासक्त होऊन कर्म कर योगाच्या ठायी
कार्यसिध्दि हो वा ना हो तरि निर्विकार राही
यश अपयश मानुनी एक अन् राहुनि नि:संग
कर्म असे करण्यास अर्जुना‚ नाव कर्मयोग ४८
कर्म कधीही कनिष्ठ ठरते समबुध्दीपेक्षा
बापुडवाणे मनात धरती कर्मफल अपेक्षा ४९
पाप पुण्य दोन्हीतुन राही अलिप्त समबुध्दी
चतुरार्इने आचर कर्मे हीच कर्मबुध्दी ५०
कर्मफलाला दुर्लक्षिति जे राहुनी अलिप्त
जन्मबंधनापासुन होती ऐसे नर मुक्त ५१
गढुळ मोहपर्यावरणातुन मुक्त जधि होशी
ऐकलेस त्या‚ ऐकशील त्या वेदां कंटाळशी ५२
अन् वेदांनी कुंठित मति तव होइल स्थिर जेव्हा
स्थिरबुध्दी तुज कर्मयोग होइल प्राप्त तेव्हा ५३
अर्जुन म्हणाला‚
सांग‚ केशवा‚ मज स्थिरबुध्दी मनुजाची लक्षणे
कैसे त्याचे उठणे‚ बसणे‚ अन् कैसे बोलणे? ५४
श्रीभगवान म्हणाले‚
सर्व कामना तशा वासना सोडुनि जो तुष्ट
तो स्थिरबुध्दी अलिप्ततेने राहि आत्मनिष्ठ ५५
दु:खामधि ना खेद जया‚ ना सुखात आसक्ती
स्थिरबुध्दी तो सुटली ज्याची प्रेम‚ राग‚ भीती ५६
या सर्वांतुनी मुक्त होउनी हो ज्याची शुध्दी
शुभाशुभाचा मोद खेद ना ज्या तो स्थिरबुध्दी ५७
कासव जैसे अवयव आपुले घेइ आवरून
तसा विषयवासना आवरून धरी स्थितप्रज्ञ ५८
निराहारिचे भोजन सुटते परी न रसभक्ती
परमज्ञान मिळता पण सुटते सर्वच आसक्ती ५९
परमज्ञान ना‚ अन् आचरिती दमन इंद्रियांचे
सुप्तवासनांमध्ये भरकटे मनमानस त्यांचे ६०
संयम करूनी होती जे मम ठायी परायण
त्यांच्या स्वाधिन त्यांचि इंद्रिये तेच स्थितप्रज्ञ ६१
विचार मनि जो करि विषयाचा‚ होई आधीन
आधिनता मग जने वासना‚ राग वासनेतुन ६२
रागातुन जन्मतो मोह जो करी स्मरण~हास
विस्मरणाने बुध्दि फिरे‚ तदनंतर हो नाश ६३
काबु मनावर ठेवुनि वागे असा स्थितप्रज्ञ
रागद्वेषविरहितपणे घे भोग‚ तरि प्रसन्न ६४
अन प्रसन्न मन करते सार्या दु:खांचे हरण
प्रसन्नमन जो तो स्थिरबुध्दी हे निश्चित जाण ६५
अस्थिर बुध्दी ज्याची तो भावनाशील नसतो
शून्य भावना ज्याला तो कधि शांती न मिळवतो ६६
विषयवासनांच्या मागे मन स्वैर धाव घेई
वारा जैसी पाण्यावरली नौका भिरकावी ६७
जये इंद्रियांना आवरले मन करूनी ठाम
ते नर करती स्थिर आपुली बुध्दी निष्काम ६८
जागा राही‚ जग सारे असताना झोपेमधीं
अन् जग जागे असता झोपे तो नर स्थिरबुध्दी ६९
तुडुंब भरला सागर राही बंद किनार्यात
तरिहि पुराचें पाणी समावे त्याच्या उदरात
तसा शांत स्थितप्रज्ञ, असुनिही विषयज्ञान त्याला
अशी शांति नच लाभे कधिही विषयलोलुपाला ७०
सर्व कामना त्यागुनि जगतो जो निरिच्छवृत्ती
निगर्वी तसा निर्मोही हो त्यास शांति प्राप्ती ७१
अशी स्थिती ही ब्राम्ही म्हणुनी ओळखली जाई
मिळता जी मनुजाला कसला मोह कधि न होई
अशा स्थितित जरि मनुष्य राहिल अंतिम समयाला
तरि ब्रम्हनिर्माणस्वरूपी मोक्ष मिळे त्याला ७२
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
सांख्ययोग नावाचा दुसरा अध्याय पूर्ण झाला.
०८ एप्रिल, २००९
पहिला अध्याय
इथे सुरू होतो
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अर्जुनविषादयोग
नावाचा पहिला अध्याय
धृतराष्ट्र म्हणाला,
पंडूच्या अन् अमुच्या पुत्रां होउन युध्दज्वर
करति काय कुरूक्षेत्री ते मी जाणाया आतुर १
संजय म्हणाला,
पांडवसेनेची झालेली रचना पाहून
भीष्माचार्यांसमीप जाउन वदला दुर्योधन २
'पहा गुरूवर, ठाकली इथे ही पांडवसेना
द्रुपदपुत्र तुमच्या शिष्याने केलि तिची रचना ३
यांत सात्यकी, द्रुपद महारथी, आणिक युयुधान
शूर धनुर्धर इतके जितके भीम अन् अर्जून ४
धृष्टकेतु, चेकितान, काशीराज, वीर्यवान,
पुरूजित, कुंतीभोज, शैब्य हे वीर धैर्यवान ५
युधामन्यु, विक्रांत आणखी उत्तमौज हे रथी
अभिमन्यू समवेत द्रौपदीपुत्रहि महारथी ६
आता अपुल्या सेनेमधल्या विशेष वीरांची
नावे मी सांगतो, लक्ष्य द्या, स्मृतीत ठेवायची ७
भीष्म, कर्ण, कृप, अश्वत्थामा, विकर्ण, भूरिश्रव
वीर अन्यही स्वप्राणांवर उदार माझ्यास्तव ८, ९
अमर्याद सेना ही अमुची भीष्माच्या रक्षणीं
मर्यादित ती पांडवसेना भीम जिचा अग्रणी १०
व्यूहमुखे नेमून दिलेली लढवा, शूरांनो
सर्व दिशांनी भीष्मांना द्या रक्षण वीरांनो, ११
सुयोधनाला आनंदविण्या भीष्माचार्यानी
प्रतापवान् हा शंख फुंकिला सिंहनाद करूनि १२
लगेच भेर्या, शंख, नौबती या रणवाद्यांनी
करूनी तुंबळ नाद टाकिलें आसमन्त भरूनि १३
श्वेताश्वांच्या रथात बसल्या कॄष्णअर्जुनानी
प्रत्त्युत्तर मग दिले आपले दिव्य शंख फुकुनी १४
हृषिकेशाचा पांचजन्य, अन् देवदत्त पार्थाचा
पौंड्र नामक महाशंख तो बलिष्ठ भीमाचा १५
युधिष्ठिराचा अनंतविजय, सुघोष नकुलाचा
सहदेवाने नाद काढला मणीपुष्पकाचा १६
काशीराज, शिखंडि, सात्यकी, विराट अन् द्रुपद
धृष्टद्युम्न, अभिमन्यु आणखी द्रौपदिचे नंद १७
या सर्वांनी दणाणले मग नभ आणिक अवनी
पूर्ण स्वरानें आपआपले महाशंख फुंकुनी १८
तुंबळ नादे त्या विदारली कौरवांचि हृदये
सज्ज जाहले युध्दा ते, ओळखले धनंजये १९
हे धृतराष्ट्रा, हृषिकेशासी वदला मग पांडव
'दोन्ही सैन्यांमधे, अच्युता, रथ नेउनी ठेव २०
युध्दासाठी सज्ज जाहले लोक कोण कोण
कुणासवे मज लढायचे मी करीन अवलोकन २१, २२
दुर्बुध्दी दुर्योधन, त्याचे कोण साहयकर्ते
जमले येथे त्या सर्वां मज पाहू दे पुरते' २३
धनंजयाचे हे वच ऐकुन श्री हृषिकेशानी
दो सैन्यांच्या मधे ठेविला रथ मग नेऊनी २४
'भीष्म, द्रोण या आचार्यांसह सर्व वीर अन्य
पहा अर्जुना इथे उपस्थित' वदले श्रीकृष्ण २५
तेव्हा पार्था दिसले तेथे बंधु, आप्त, मित्र,
पिता, पितामह, श्वसुर, श्यालक, पुत्र तसे पौत्र २६
या सर्वांना पाहुनि तेथे दोन्ही सैन्यात
खिन्न मनाने, दीन वाणिने, वदला मग पार्थ २७
अर्जुन म्हणाला,
'हे सारे मम स्वकीय बघुनी युध्दोत्सुक येथे
शिथील पडती गात्रे माझी, मुखहि शुष्क होते २८
गांडिव हातातून निसटते अन् तनु थरकापते
राहावते ना उभे नि माझे मनही भिरभिरते २९
दिसति, केशवा, विपरित मजला युध्दातिल लक्षणे
कल्याणप्रद ठरेल कैसे स्वजनांना मारणे? ३०
नको विजय अन् नको राज्यही स्वजनां मारूनिया
उपभोगावे राज्य कसे रे जिवंत राहुनिया? ३१
ज्यांच्यासाठी सुखराशींची मनात अभिलाषा
पहा इथे ते उभे ठाकले त्यागुन जीवाशा ३२
पिता, पितामह, श्वसुर, श्यालक, पुत्र, पौत्र, प्रियजन
यांसर्वांसाठी तर धरतो राज्येच्छा आपण ३३
आम्हास मारावया जरी हे उभे ठाकले इथे
या सर्वांना मारून उरणे मनास ना पटते ३४
त्रैलोकाचे राज्य जरी मज मिळेल युध्दातुन
नको मिळाया त्रिलोक जर तो यांच्या मरणातुन ३५
मिळेल आम्हा काय जनार्दन कौरवांस मारूनी?
दुष्ट जरी ते, मारूनिया त्या आम्हि पापाचे धनी ३६
कौरव झाले तरि अपुले, मग कैसे मारावे?
स्वजनां मारून आम्ही पांडव सुखी कैसे व्हावे? ३७
बुध्दिभ्रष्ट अन् लोभी ते मित्रांशि द्रोह करिती
कुलनाशातिल पापाचीही त्यांना नाहि क्षिती ३८
आम्हाला परि कुलक्षयातिल भीषणता ज्ञात
का नाही मग टाळावा तो न पडुनि युध्दात? ३९
कुलक्षयाने विनाश पावे कुलधर्माचार
धर्माचारावाचुन माजे अधर्म जो स्वैर ४०
अधर्मातुनी कुलस्त्रियांमधी ये स्वैराचार
स्वैराचारी स्त्रियांकडुनि हो वर्णाचा संकर ४१
वर्णाच्या संकरामुळे कुल बुडते नरकात
पिंडोदक ना मिळून पूर्वज पडति रौरवात ४२
कुलबुडव्यांच्या संकरामुळे प्रचलित आचार
विस्मरले जाऊन त्या कुला उरे न आधार ४३
अशा कुलातिल मानव जातो निश्चित नरकात
आले आहे असे आजवर माझ्या श्रवणात ४४
ज्ञात असुनिही पाप काय जे स्वजन मारण्यात
राज्यसुखाच्या लोभाने का झालो प्रवृत्त ? ४५
यापेक्षा मी स्वस्थ रहातो टाकुनिया आयुधे
कल्याणच मम होइल कौरवहस्ते मरण्यामधे? ४६
बोलुनि इतके खालि ठेविले धनुष्य अन् बाण
अन् रथामधि बसुन राहिला खिन्नमने अर्जुन ४७
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अर्जुनविषादयोग नावाचा पहिला अध्याय पूर्ण झाला.
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अर्जुनविषादयोग
नावाचा पहिला अध्याय
धृतराष्ट्र म्हणाला,
पंडूच्या अन् अमुच्या पुत्रां होउन युध्दज्वर
करति काय कुरूक्षेत्री ते मी जाणाया आतुर १
संजय म्हणाला,
पांडवसेनेची झालेली रचना पाहून
भीष्माचार्यांसमीप जाउन वदला दुर्योधन २
'पहा गुरूवर, ठाकली इथे ही पांडवसेना
द्रुपदपुत्र तुमच्या शिष्याने केलि तिची रचना ३
यांत सात्यकी, द्रुपद महारथी, आणिक युयुधान
शूर धनुर्धर इतके जितके भीम अन् अर्जून ४
धृष्टकेतु, चेकितान, काशीराज, वीर्यवान,
पुरूजित, कुंतीभोज, शैब्य हे वीर धैर्यवान ५
युधामन्यु, विक्रांत आणखी उत्तमौज हे रथी
अभिमन्यू समवेत द्रौपदीपुत्रहि महारथी ६
आता अपुल्या सेनेमधल्या विशेष वीरांची
नावे मी सांगतो, लक्ष्य द्या, स्मृतीत ठेवायची ७
भीष्म, कर्ण, कृप, अश्वत्थामा, विकर्ण, भूरिश्रव
वीर अन्यही स्वप्राणांवर उदार माझ्यास्तव ८, ९
अमर्याद सेना ही अमुची भीष्माच्या रक्षणीं
मर्यादित ती पांडवसेना भीम जिचा अग्रणी १०
व्यूहमुखे नेमून दिलेली लढवा, शूरांनो
सर्व दिशांनी भीष्मांना द्या रक्षण वीरांनो, ११
सुयोधनाला आनंदविण्या भीष्माचार्यानी
प्रतापवान् हा शंख फुंकिला सिंहनाद करूनि १२
लगेच भेर्या, शंख, नौबती या रणवाद्यांनी
करूनी तुंबळ नाद टाकिलें आसमन्त भरूनि १३
श्वेताश्वांच्या रथात बसल्या कॄष्णअर्जुनानी
प्रत्त्युत्तर मग दिले आपले दिव्य शंख फुकुनी १४
हृषिकेशाचा पांचजन्य, अन् देवदत्त पार्थाचा
पौंड्र नामक महाशंख तो बलिष्ठ भीमाचा १५
युधिष्ठिराचा अनंतविजय, सुघोष नकुलाचा
सहदेवाने नाद काढला मणीपुष्पकाचा १६
काशीराज, शिखंडि, सात्यकी, विराट अन् द्रुपद
धृष्टद्युम्न, अभिमन्यु आणखी द्रौपदिचे नंद १७
या सर्वांनी दणाणले मग नभ आणिक अवनी
पूर्ण स्वरानें आपआपले महाशंख फुंकुनी १८
तुंबळ नादे त्या विदारली कौरवांचि हृदये
सज्ज जाहले युध्दा ते, ओळखले धनंजये १९
हे धृतराष्ट्रा, हृषिकेशासी वदला मग पांडव
'दोन्ही सैन्यांमधे, अच्युता, रथ नेउनी ठेव २०
युध्दासाठी सज्ज जाहले लोक कोण कोण
कुणासवे मज लढायचे मी करीन अवलोकन २१, २२
दुर्बुध्दी दुर्योधन, त्याचे कोण साहयकर्ते
जमले येथे त्या सर्वां मज पाहू दे पुरते' २३
धनंजयाचे हे वच ऐकुन श्री हृषिकेशानी
दो सैन्यांच्या मधे ठेविला रथ मग नेऊनी २४
'भीष्म, द्रोण या आचार्यांसह सर्व वीर अन्य
पहा अर्जुना इथे उपस्थित' वदले श्रीकृष्ण २५
तेव्हा पार्था दिसले तेथे बंधु, आप्त, मित्र,
पिता, पितामह, श्वसुर, श्यालक, पुत्र तसे पौत्र २६
या सर्वांना पाहुनि तेथे दोन्ही सैन्यात
खिन्न मनाने, दीन वाणिने, वदला मग पार्थ २७
अर्जुन म्हणाला,
'हे सारे मम स्वकीय बघुनी युध्दोत्सुक येथे
शिथील पडती गात्रे माझी, मुखहि शुष्क होते २८
गांडिव हातातून निसटते अन् तनु थरकापते
राहावते ना उभे नि माझे मनही भिरभिरते २९
दिसति, केशवा, विपरित मजला युध्दातिल लक्षणे
कल्याणप्रद ठरेल कैसे स्वजनांना मारणे? ३०
नको विजय अन् नको राज्यही स्वजनां मारूनिया
उपभोगावे राज्य कसे रे जिवंत राहुनिया? ३१
ज्यांच्यासाठी सुखराशींची मनात अभिलाषा
पहा इथे ते उभे ठाकले त्यागुन जीवाशा ३२
पिता, पितामह, श्वसुर, श्यालक, पुत्र, पौत्र, प्रियजन
यांसर्वांसाठी तर धरतो राज्येच्छा आपण ३३
आम्हास मारावया जरी हे उभे ठाकले इथे
या सर्वांना मारून उरणे मनास ना पटते ३४
त्रैलोकाचे राज्य जरी मज मिळेल युध्दातुन
नको मिळाया त्रिलोक जर तो यांच्या मरणातुन ३५
मिळेल आम्हा काय जनार्दन कौरवांस मारूनी?
दुष्ट जरी ते, मारूनिया त्या आम्हि पापाचे धनी ३६
कौरव झाले तरि अपुले, मग कैसे मारावे?
स्वजनां मारून आम्ही पांडव सुखी कैसे व्हावे? ३७
बुध्दिभ्रष्ट अन् लोभी ते मित्रांशि द्रोह करिती
कुलनाशातिल पापाचीही त्यांना नाहि क्षिती ३८
आम्हाला परि कुलक्षयातिल भीषणता ज्ञात
का नाही मग टाळावा तो न पडुनि युध्दात? ३९
कुलक्षयाने विनाश पावे कुलधर्माचार
धर्माचारावाचुन माजे अधर्म जो स्वैर ४०
अधर्मातुनी कुलस्त्रियांमधी ये स्वैराचार
स्वैराचारी स्त्रियांकडुनि हो वर्णाचा संकर ४१
वर्णाच्या संकरामुळे कुल बुडते नरकात
पिंडोदक ना मिळून पूर्वज पडति रौरवात ४२
कुलबुडव्यांच्या संकरामुळे प्रचलित आचार
विस्मरले जाऊन त्या कुला उरे न आधार ४३
अशा कुलातिल मानव जातो निश्चित नरकात
आले आहे असे आजवर माझ्या श्रवणात ४४
ज्ञात असुनिही पाप काय जे स्वजन मारण्यात
राज्यसुखाच्या लोभाने का झालो प्रवृत्त ? ४५
यापेक्षा मी स्वस्थ रहातो टाकुनिया आयुधे
कल्याणच मम होइल कौरवहस्ते मरण्यामधे? ४६
बोलुनि इतके खालि ठेविले धनुष्य अन् बाण
अन् रथामधि बसुन राहिला खिन्नमने अर्जुन ४७
अशा प्रकारे येथे
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रम्हविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
अर्जुनविषादयोग नावाचा पहिला अध्याय पूर्ण झाला.
०७ एप्रिल, २००९
उपोद्घात
ख्रिस्तपूर्व ३१०२ या वर्षात कुरूक्षेत्रावर महाभारत युध्द सुरू होण्याच्या ऐन वेळी अर्जुनाच्या मनावर स्वकीयांवरील प्रेमापोटी मळभ आले. ते मळभ दूर सारून त्याला पुन्हा क्षात्रधर्मानुसारचे आपले कार्य करायला उद्युक्त करण्यासाठी म्हणून भगवान श्रीकॄष्णानी त्याला रणभूमीवर केलेला उपदेश, आणि त्या अनुषंगाने अर्जुनाला आलेल्या शंकांचे निरसन करावे म्हणून सविस्तर सांगितलेले ज्ञान, यातून हा गीतोपनिषदाचा ग्रंथ बनला आहे जो ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ अथवा सुटसुटीतपणे ‘गीता’ या नावाने ओळखला जातो.
गीता ही अठरा अध्यायांत विभागलेली आहे आणि या अठरा अध्यायात एकूण सातशे एक श्लोक आहेत. (गीतेच्या काही प्रतींमध्ये तेराव्या अध्यायातील पहिला श्लोक प्रक्षिप्त मानून गाळला गेलेला आहे. तो गाळल्यास एकूण श्लोकसंख्या सातशे होते).
अध्याय पहिला..........अर्जुनविषादयोग...............४७
अध्याय दुसरा...........सांख्ययोग..................७२
अध्याय तिसरा..........कर्मयोग....................४३
अध्याय चौथा...........ज्ञानकर्मसंन्यासयोग............४२
अध्याय पाचवा..........संन्यासयोग.................२९
अध्याय सहावा..........ध्यानयोग...................४७
अध्याय सातवा..........ज्ञानविज्ञानयोग...............३०
अध्याय आठवा..........अक्षरब्रम्हयोग................२८
अध्याय नववा...........राजविद्याराजगुह्मयोग............३४
अध्याय दहावा...........विभूतियोग..................४२
अध्याय अकरावा..........विश्वरूपदर्शनयोग..............५५
अध्याय बारावा...........भक्तियोग...................२०
अध्याय तेरावा...........क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग.............३५
अध्याय चौदावा..........गुणत्रयविभागयोग...............२७
अध्याय पंधरावा..........पुरूषोत्तमयोग.................२०
अध्याय सोळावा..........दैवासुरसंपद्विभागयोग............२४
अध्याय सतरावा..........श्रध्दात्रयविभागयोग.............२८
अध्याय अठरावा..........मोक्षसंन्यासयोग...............७८
या अठरा अध्यायांत मिळून अर्जुनासाठी केवळ ‘युध्द कर’ एवढाच उपदेश नाही. चारी वर्णां साठी स्वभावधर्माप्रमाणे नियोजित असलेली आपआपली कर्मे करण्यामध्ये पाप नसून ईश्वरावर नितांत भक्ती आणि विश्वास ठेऊन, निरिच्छबुध्दीने, म्हणजे फलाची आशा न धरता आणि, ‘हे मी त्या परम् ईश्वरासाठी करतो आहे’ ही भावना बाळगून केली तर त्या त्या कर्मात असलेल्या नसलेल्या सर्व दोषांचे आपोआप निवारण होते. किंबहुना कर्मे करणार्याला जरी ती तो स्वत: करतो आहे असे वाटत असले तरी ती सारी त्या परम् ईश्वराच्या प्रेरणेवरून घडत असतात. त्यामुळे कर्म करणेच नको अशी भावना धरून निष्कर्मी रहाणे अथवा कर्मसंन्यास घेणे हे व्यर्थ आणि त्या परम् ईश्वराच्या आदेशाच्या बाहेर होईल म्हणून तसे करणे टाळावे. फलाची अपेक्षा न धरता नियोजित कर्मे करून ईश्वराची भक्तीपूर्वक आराधना केली म्हणजे मनुष्याला पुनर्जन्ममरणाच्या फेर्यातून मुक्ति मिळते. असे हे ब्रम्हज्ञान स्वत: भगवान श्रीकॄष्णाने कुरूक्षेत्रावरील महाभारतयुध्दाच्या निमित्ताने अर्जुनाला दिले. त्याला युध्द करण्याने आपणच आपल्या आप्तजनांचा संहार करणार असल्याबद्दलची जी शंका होती ती स्वत:च्या परम् ईश्वर या विराट स्वरूपाचे दर्शन दाखवून आणि तो संहार अर्जुन नव्हे तर आपण स्वत:च करीत असल्याचे स्पष्ट करून निवारण केली आणि अर्जुनाच्या मनावर आलेले मोह आणि अज्ञानाचे सावट दूर करून त्याला त्याचे क्षत्रियाकडून अपेक्षित असे असलेले युध्दकर्तव्य पार पाडण्यास प्रवॄत्त केले.
हे सारे ज्ञान संजय, जो त्याला व्यासमुनीनी दिलेल्या दिव्य दॄष्टीमुळे कुरूक्षेत्रावरील घटनाक्रम बसल्या जागेवरून समक्ष पाहू शकत होता, याने धॄतराष्ट्रासाठी वर्णन केलेल्या भगवान श्रीकॄष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादाच्या रूपात पण मराठी श्लोक स्वरूपात मी पुढे सादर करत आहे.
हे मराठीकरण करताना मूळ संस्कॄतमधील ‘गीतोपनिषद’, कै. विनोबा भावे यांची ‘गीताई, कै. लोकमान्य टिळकांनी केलेला मराठी गद्यात्मक अनुवाद ‘श्रीमद्भगवद्गीता मूळ श्लोक व भाषांतर’, ‘भावार्थ दीपिकाज्ञानेश्वरी’, श्री भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद यांचे अनुवादित पुस्तक ‘भगवद्गीता जशी आहे तशी’ आणि इंटरनेटवरून उपलब्ध असलेली माहिती या सार्यांचे परिशीलन करून मी हा प्रयत्न केला आहे.
संस्कॄत भाषेत समास आणि संधि यांच्या सहाय्याने वाक्यरचना छोटया स्वरूपाची करता येते मराठीत तसे संधिरूपातले शब्द वापरण्याने दुर्बोधता येते ती टाळावी आणि मूळ श्लोकाचा संपूर्ण अर्थ मराठी रचनेत यावा म्हणून काही श्लोक दोन चरणांऐवजी चार अथवा प्रसंगी आठ चरणांचेही केले आहेत.
संत एकनाथांच्या मतानुसार ‘ज्ञानेश्वरीचिये पाठी ओवी करोनि मर्हाटी’ मी ‘अमॄताचिये ताटी नरोटी ठेविली’ असेल. तरीही आजच्या प्रचलित मराठी बोलीत रूपांतर केलेली गेय स्वरूपातली गीता लोकाना समजणे सोपे जाईल अशा प्रामाणिक मनोभावनेनेच हा प्रमाद मी केला आहे.
गीता ही अठरा अध्यायांत विभागलेली आहे आणि या अठरा अध्यायात एकूण सातशे एक श्लोक आहेत. (गीतेच्या काही प्रतींमध्ये तेराव्या अध्यायातील पहिला श्लोक प्रक्षिप्त मानून गाळला गेलेला आहे. तो गाळल्यास एकूण श्लोकसंख्या सातशे होते).
अध्याय पहिला..........अर्जुनविषादयोग...............४७
अध्याय दुसरा...........सांख्ययोग..................७२
अध्याय तिसरा..........कर्मयोग....................४३
अध्याय चौथा...........ज्ञानकर्मसंन्यासयोग............४२
अध्याय पाचवा..........संन्यासयोग.................२९
अध्याय सहावा..........ध्यानयोग...................४७
अध्याय सातवा..........ज्ञानविज्ञानयोग...............३०
अध्याय आठवा..........अक्षरब्रम्हयोग................२८
अध्याय नववा...........राजविद्याराजगुह्मयोग............३४
अध्याय दहावा...........विभूतियोग..................४२
अध्याय अकरावा..........विश्वरूपदर्शनयोग..............५५
अध्याय बारावा...........भक्तियोग...................२०
अध्याय तेरावा...........क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग.............३५
अध्याय चौदावा..........गुणत्रयविभागयोग...............२७
अध्याय पंधरावा..........पुरूषोत्तमयोग.................२०
अध्याय सोळावा..........दैवासुरसंपद्विभागयोग............२४
अध्याय सतरावा..........श्रध्दात्रयविभागयोग.............२८
अध्याय अठरावा..........मोक्षसंन्यासयोग...............७८
या अठरा अध्यायांत मिळून अर्जुनासाठी केवळ ‘युध्द कर’ एवढाच उपदेश नाही. चारी वर्णां साठी स्वभावधर्माप्रमाणे नियोजित असलेली आपआपली कर्मे करण्यामध्ये पाप नसून ईश्वरावर नितांत भक्ती आणि विश्वास ठेऊन, निरिच्छबुध्दीने, म्हणजे फलाची आशा न धरता आणि, ‘हे मी त्या परम् ईश्वरासाठी करतो आहे’ ही भावना बाळगून केली तर त्या त्या कर्मात असलेल्या नसलेल्या सर्व दोषांचे आपोआप निवारण होते. किंबहुना कर्मे करणार्याला जरी ती तो स्वत: करतो आहे असे वाटत असले तरी ती सारी त्या परम् ईश्वराच्या प्रेरणेवरून घडत असतात. त्यामुळे कर्म करणेच नको अशी भावना धरून निष्कर्मी रहाणे अथवा कर्मसंन्यास घेणे हे व्यर्थ आणि त्या परम् ईश्वराच्या आदेशाच्या बाहेर होईल म्हणून तसे करणे टाळावे. फलाची अपेक्षा न धरता नियोजित कर्मे करून ईश्वराची भक्तीपूर्वक आराधना केली म्हणजे मनुष्याला पुनर्जन्ममरणाच्या फेर्यातून मुक्ति मिळते. असे हे ब्रम्हज्ञान स्वत: भगवान श्रीकॄष्णाने कुरूक्षेत्रावरील महाभारतयुध्दाच्या निमित्ताने अर्जुनाला दिले. त्याला युध्द करण्याने आपणच आपल्या आप्तजनांचा संहार करणार असल्याबद्दलची जी शंका होती ती स्वत:च्या परम् ईश्वर या विराट स्वरूपाचे दर्शन दाखवून आणि तो संहार अर्जुन नव्हे तर आपण स्वत:च करीत असल्याचे स्पष्ट करून निवारण केली आणि अर्जुनाच्या मनावर आलेले मोह आणि अज्ञानाचे सावट दूर करून त्याला त्याचे क्षत्रियाकडून अपेक्षित असे असलेले युध्दकर्तव्य पार पाडण्यास प्रवॄत्त केले.
हे सारे ज्ञान संजय, जो त्याला व्यासमुनीनी दिलेल्या दिव्य दॄष्टीमुळे कुरूक्षेत्रावरील घटनाक्रम बसल्या जागेवरून समक्ष पाहू शकत होता, याने धॄतराष्ट्रासाठी वर्णन केलेल्या भगवान श्रीकॄष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादाच्या रूपात पण मराठी श्लोक स्वरूपात मी पुढे सादर करत आहे.
हे मराठीकरण करताना मूळ संस्कॄतमधील ‘गीतोपनिषद’, कै. विनोबा भावे यांची ‘गीताई, कै. लोकमान्य टिळकांनी केलेला मराठी गद्यात्मक अनुवाद ‘श्रीमद्भगवद्गीता मूळ श्लोक व भाषांतर’, ‘भावार्थ दीपिकाज्ञानेश्वरी’, श्री भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद यांचे अनुवादित पुस्तक ‘भगवद्गीता जशी आहे तशी’ आणि इंटरनेटवरून उपलब्ध असलेली माहिती या सार्यांचे परिशीलन करून मी हा प्रयत्न केला आहे.
संस्कॄत भाषेत समास आणि संधि यांच्या सहाय्याने वाक्यरचना छोटया स्वरूपाची करता येते मराठीत तसे संधिरूपातले शब्द वापरण्याने दुर्बोधता येते ती टाळावी आणि मूळ श्लोकाचा संपूर्ण अर्थ मराठी रचनेत यावा म्हणून काही श्लोक दोन चरणांऐवजी चार अथवा प्रसंगी आठ चरणांचेही केले आहेत.
संत एकनाथांच्या मतानुसार ‘ज्ञानेश्वरीचिये पाठी ओवी करोनि मर्हाटी’ मी ‘अमॄताचिये ताटी नरोटी ठेविली’ असेल. तरीही आजच्या प्रचलित मराठी बोलीत रूपांतर केलेली गेय स्वरूपातली गीता लोकाना समजणे सोपे जाईल अशा प्रामाणिक मनोभावनेनेच हा प्रमाद मी केला आहे.
याची सदस्यत्व घ्या:
पोस्ट (Atom)